ص:2

ص:3

ص:4

برای حفظ این بنیان مقدس دستورها و سفارش های فراوانی ارایه کرده که در قرآن و گفتار و سیره عملی معصومان(ع) به وفور مشاهده می شود.

پژوهشگر ارجمند جناب آقای حسین بافکار در این نوشتار بر آن است تا خانواده را از نگاه اسلام و غرب به تصویر بکشد، و افزون بر آن، آسیب های خانواده و برون رفت از این آسیب ها را نیز طرح نماید.

با تشکر از ایشان، امید است مورد استفاده برنامه سازان ارجمند قرار گیرد و گامی باشد در جهت تحکیم و تثبیت پایه های مانای خانواده.

«انشاءاللّه»

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:5

ص:6

ص:7

اخلاقی و عاطفی می گردند.»(1)

هرچند چنین تعریفی از نظر حقوق خانواده، درست است، ولی برای آشکار شدن تعریف دقیق خانواده و ماهیت آن در اسلام، باید به قرآن مراجعه کنیم و کلید گشایش این معمّا را در آن بجوییم. «از نظر قرآن اصولاً خلقت انسان ها جفت جفت است... و بر حسب فطرت خود در پی یافتن جفت خود، کوشش می کنند و هرکدام با تکنیک مخصوص خود، این وظیفه ی فطری را انجام می دهند؛ مرد با تکنیک مردانه ی خود و زن با تکنیک زنانه ی خود. سرانجام همدیگر را می جویند و کامل می کنند».(2)

منطق قرآن در این باره، این گونه است:

1 _ خداوند می فرماید:

و خَلَقْناکُمْ اَزْواجا.(3)

ما، شما را جفت آفریدیم.

2 _ آن گاه مراحل آفرینش را برمی شمارد:

وَ اللّهُ خَلَقکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ اَزْواجا(4)

خدا، شما نوع بشر را نخست از خاک بیافرید، سپس از نطفه خلق کرد. آن گاه، شما را جفت قرار داد.

ص:8

3 _ درباره ی ساختار ازدواج (جفت آفرینی) در نظام آفرینش می فرماید:

فاطِرُ السَّمواتِ و الْاَرضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ و مِنَ الاَنعامِ ازْواجا یَذْرَؤُکُمْ فیهِ لَیْسَ کَمِثلِهِ شَی ءٌ.(1)

خدای آفریننده ی زمین و آسمان ها برای شما از جنس خودتان، جفت قرار داد و نیز چهارپایان را جفت آفرید تا با این (تدبیر) خلق شما را بی شمار سازد.

4 _ درباره ی هدف از آفرینش جفت انسانی می گوید:

وَ مِنْ ایاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجا لِتَسْکُنُوآ اِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً(2)

و یکی از نشانه های الهی آن است که برای شما، از جنس خودتان، جفتی بیافرید که در بَرِ او آرامش یابید و با هم انس گیرید و میان شما، رأفت و مهربانی برقرار ساخت.

قرآن با این سخنان به فلسفه ی اساسی تشکیل خانواده اشاره کرده است. «در واقع، اگر جفت گرایی در طینت انسان نبود و همسران وسیله ی سکون و آرامش یکدیگر نبودند، انسان چه نیازی داشت که با بستن پیمان زناشویی، استقلال فردی خود را در جمع کوچک خانواده محدود سازد و همه ی لوازم و نتایج آن را تحمّل کند؟!»(3)

خداوند در این باره می فرماید:

هُوَ الَّذی اَنْزَلَ السَّکینَةَ فی قُلوبِ المؤمنینْ(4)

خداست که آرامش را بر دل های مؤمنان فرو فرستاده است.

ص:9

«این جاست که انسان با الهام از قرآن مجید پی می برد خانواده تنها محیط آمیزش جنسی نیست، بلکه محیط آمیزش روح ها، جذب و انجذاب باطنی زن و مرد و پُر شدن خلاً روحی هریک به وسیله ی دیگری و به وحدت رسیدن آن ها و فنای آن ها در یکدیگر است».(1)

گفت معشوقی به عاشق ز امتحان

در صبوحی کای فلان بن الفلان!

مرمرا تو دوست تر داری عجب

یا که خود را؟! راست گو یا ذالکرب!

گفت: من در تو چنان فانی شدم

که پُرم از تو ز ساران تا قدم

بر من از هستیِ من جز نام نیست

در وجودم جز تو ای خوش کام نیست

زان سبب فانی شدم من این چنین

هم چو سرکه در تو بحر انگبین

ص:10

ص:11

قرآن آمده است:

وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجا و جَعَلَ لَکُمْ مِنْ اَزواجِکُمْ بَنینَ و حَفَدَةً و رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیباتِ...(1)

خداوند برای شما از جنس خودتان، همسرانی قرار داد و برای شما از همسران تان، فرزندان و نوادگانی پدید آورد و نعمت های پاکیزه را روزی شما ساخت.

ص:12

وَ مِنْ ایاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزواجا لِتَسْکُنوا إلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً...(1)

یکی از نشانه های الهی این است که برای شما از جنس خودتان، همسرانی قرار داد تا در پناه آنان به آرامش خاطر برسید و میان شما، رحمت و مهربانی قرار داد.

یک همسر خوب و شایسته می تواند با فعالیت های جنبی و ارایه ی پیشنهادهای سودمند، اعتدال ورزیدن در خانه و دست کم با سخنان امیدبخش از نگرانی های همسرش در زمینه ی مسایل گوناگون اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی و... بکاهد.

«روزی مردی به محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! همسری دارم که چون به خانه می روم، به پیشبازم می آید و وقتی بیرون می روم، بدرقه ام می کند. اگر مرا غصه دار ببیند، می گوید: غم مخور که اگر غم روزی می خوری، خداوند آن را به عهده گرفته است، اگر هم برای آخرت غم داری و اندیشه می کنی، خداوند بر اندیشه ی تو بیافزاید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او را به بهشت بشارت ده و به وی بگو: تو یکی از عاملان خداوندی و در هر روز پاداش هفتاد شهیده برای تو خواهد بود.»(2)

ص:13

پیوند زناشویی با معنویت همراه باشد و زن و شوهر در سایه ی آن، احساس آرامش کنند وبه خدا نزدیک تر شوند.(1) بدین گونه، زن و مرد می توانند به سرچشمه ی مشترک آفرینش برسند، زیرا به گفته ی قرآن از نفس واحدی پدید آمده اند:

هُوَ الَذی خَلَقکُمْ مِنْ نَفسٍ واحدةٍ وَ جَعَلِ منها زَوجَها لِیَسکُنَ اِلَیْها...(2)

اوست خدایی که شما را از یک نفس واحد آفرید و زوجش را از جنس او مقرّر داشت تا با او آرام گیرد.

یکی از حقوق زن و شوهر آن است که در طریق تکمیل و تکامل یکدیگر بکوشند و آن کس که در این مسیر گام بر ندارد، هدف ازدواج را نادیده گرفته است».

ص:14

اگر فرزندان به وظیفه ی خود در برابر پدر و مادر عمل نکنند، عاق والدین می شوند. اگر پدر و مادر نیز به وظیفه ی خود در برابر فرزندان عمل نکنند، عاق خواهند شد.

هر کودکی، دین و مذهب و باورهای بنیادین خود را نخستین بار در دامان خانواده فرا می گیرد و در آن جاست که با اصول و فروع و «باید» و «نبایدهای» آن آشنا می گردد.

به عنوان مثال، کودک مسلمان، نماز خواندن، روزه گرفتن، حلال و حرام و واجب و مستحب خود را پیش از هرکس و هرجا از خانواده و درون آن فرا می گیرد»(1) و این وظیفه ای است که دین مقدس اسلام بر دوش خانواده نهاده است.

امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

اَلغلامُ یَلْعَبُ سَبْعَ سِنینَ وَ یَتَعَلَّمُ الْکِتابَ سَبْعَ سِنینَ وَ یَتَعَلَمُّ الْحَلالَ وَ الْحَرامَ سَبْعَ سِنینَ(2)

پسر باید تا هفت سالگی بازی کند. آن گاه هفت سال خواندن و نوشتن بیاموزد. سپس هفت سال نیز حلال و حرام خدا را یاد بگیرد.

هم چنین ایشان درباره ی پرورش فرزندان و آموزش آداب و رفتار اجتماعی به فرزندان می فرماید:

اَکْرِمُوا اَولادَکُمْ و اَحْسِنُوا آدابَهُمْ(3)

ص:15

فرزندانتان را گرامی بدارید و به آنان، آداب پسندیده بیاموزید.

امام علی علیه السلام درباره ی پرورش فرزندان می فرمایند:

خَیْرُ ما وَرَّثَ الْاباءُ الْاَبْناءَ اَلْاَدبُ(1)

بهترین ارثی که پدران ومادران می توانند برای فرزندان خویش بر جای بگذارند، ادب و پرورش درست است.

«متأسفانه این نقش خانواده در دهه های اخیر به علّت ورود الگوهای غربی صدمه دیده است و اینک بسیاری از والدین با ثبت نام فرزندان خود در یک مدرسه ی _ به اصططلاح _ خوب، مسؤولیت خویش را پایان یافته تلقی می کنند».(2)

ص:16

کننده ی پایگاه اجتماعی افراد است. در این میان، وظیفه ی فراهم آوردن بستر تکامل فرد به طور غیر مستقیم بر عهده ی خانواده قرار دارد.

قرآن مجید در این باره می فرماید:

اِنَّ اَکرمَکُمْ عِنْدَاللّه اَتْقیکُمْ(1)

گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزگارترین شماست.

ص:17

خشت بنای اجتماع است و هرقدر خشت این بنا محکم باشد، جامعه پویاتر است و افراد جامعه، رستگارتر خواهند بود. خانواده در ساختمان جامعه «اسلامی» هم چون اتم در ساختمان اجسام طبیعی است. در ساختمان اتم، دو جزء اصلی به نام «الکترون» و «پروتون» وجود دارد که این دو جزء در جذب و انجذاب یکدیگر قرار دارند. پروتون، هسته ی مرکزی است و الکترون ضمن تکاپوی شبانه روزی همواره بر گرد مرکز خود می چرخد و از حوزه ی جاذبه ی مرکزی خارج نمی شود و فاصله نمی گیرد. اگر با نیروی شکننده ی اتم _ که نیروی قهری و غیر طبیعی است _ این دو جزء مکمل از حوزه ی جذب و انجذاب یکدیگر خارج شوند، نیروی مهار شده ی عظیمی رها می شود که می تواند ویرانی هایی به بار آورد.

زن و مرد دو جزء مکمل یکدیگرند و سازنده ی اتمِ «خانواده» هستند. مرد الکترون وار بر محور زن که در حکم پُرُتون است، می چرخد و نباید از حوزه ی جذب و انجذاب همسر خویش خارج شود. زن نیز باید جاذبه ی وجودی خود را در کُنش شوهر تقویت کند تا این اتم متلاشی نشود. اگر این اتم متلاشی شود و گره یا پیوند خانواده از راه طلاق پاره شود، نیرویی رها می شود که «عرش عظیم» خدا را به لرزه در می آورد.(1) به همین دلیل رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

تَزَوّجُوا و لا تُطَلِّقُوا فَأِنَّ الطَّلاقَ یَهْتَزُّ مِنهُ الْعَرشُ(2)

ازدواج کنید، ولی طلاق ندهید، زیرا عرش خدا از طلاق می لرزد.

ص:18

همچنین می فرماید:

ما بُنیَ بَناءٌ فِی الاسلامِ اَحَبُّ اِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ التّزویج.(1)

در اسلام هیچ بنایی نزد خدا محبوب تر از بنای ازدواج نیست.

ارزش و اهمیت تشکیل خانواده به گونه ای است که خداوند کسانی را که خانواده تشکیل می دهند، به لطف و مرحمت خود بشارت داده است:

و اَنکِحُوا الاَیمی مِنکُم وَ الصّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ اِمائِکُمْ اِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ...(2)

زنان و مردان را همسر دهید و هم چنین غلامان و کنیزان شایسته و درست کار خود را، اگر نیازمند و فقیر باشند، خداوند از لطف و فضل خویش، آن ها را بی نیاز می سازد.

پیامبر گرامی اسلام نیز می فرماید:

مَنْ تَزَوَّج اَحْرَزَ نِصْفَ دِینه(3)

هرکس ازدواج کند، نصف دینش را حفظ کرده است.

اسلام برای تشکیل خانواده و ازدواج، ارزش بسیاری قایل است. برای نمونه، پیامبر فرموده است:

ما مِنْ شَی ءٍ اَحَبُّ اِلیَ اللّه عَزَّ و جلَّ مِن بیتٍ یُعَمّر بالنِّکاح(4)

نزد خداوند متعال هیچ چیز از خانه ای که برای ازدواج ساخته می شود، با ارزش تر نیست.

همه ی این آیه ها و روایت ها نشان می دهد که ازدواج و تشکیل خانواده،

ص:19

سنتی الهی و عبادتی پسندیده است. با برگزیدن این امر مقدس می توان به رستگاری دنیا و آخرت رسید؛ هم از لذت های زندگی بهره برد، هم با دور ماندن از گناهان، دوستی خویش را با خدا، پیامبر و اهل بیتش استوارتر ساخت.

ص:20

در آیین یهود نیز یک مرد می توانست تا چند صد زن داشته باشد».(1)

هرچند ساختار زندگی خانوادگی در اسلام و قوانین آن از تهمت های دشمنان در امان نمانده است، ولی همین دانشمندان غربی در نوشته های خود اعتراف کرده اند که قوانین و ساختار زندگی خانوادگی در اسلام از پیشرفته ترین قوانین خانوادگی به شمار می آید و همانند آن در هیچ یک از ادیان و مکتب های حقوقی وجود ندارد.

دکتر «گوستاولوبون» فرانسوی در این باره می گوید: «در اروپا هیچ یک از رسوم شرق به قدر تعدّد همسر بد معرفی نشده و درباره ی هیچ رسمی نظر اروپا این قدر به خطا نرفته است. به راستی من متحیّرم و نمی دانم که تعدّد همسر مشروع مشرق زمین از تعدّد همسر سالوسانه ی غربی ها چه کمی دارد و چرا کم تر است؟ برعکس، من معتقدم که تعدّد زوجات مشروع از هر جهت بهتر و شایسته تر است».(2) «اِنی بیزانت» انگلیسی، رهبر «جنبش عرفان» می گوید: «غرب ادعا می کند که تعدد همسر را نپذیرفته است، ولی حقیقت امر این است که در غرب، تعدد زوجات وجود دارد و البته بدون مسؤولیت، یعنی مرد پس از این که از رفیقه اش کام یابی حاصل کرد، او را از خود طرد می کند و به تدریج این معشوقه ی ترک شده در کوچه و خیابان سرگردان می شود؛ زیرا عاشق اول برای آینده ی او مسؤولیتی ندارد. وضع چنین زن سرگردانی صد بار بدتر از وضع زنی

ص:21

است که همسر قانونی و مادر شده است و در خانواده تحت حمایت شوهر زندگی می کند. وقتی که ما هزاران زن بدبخت را می بینیم که در طول شب در خیابان های شهرهای اروپا سرگردانند، مطمئن می شویم که غربی ها باید از نکوهش اسلام در مورد تعدّد همسر لب فرو بندند. زن با توجه به وضع تعدّد زوجات با داشتن شوهر و داشتن کودک قانونی در آغوش خود و با وضع محترمانه ای که در خانه دارد، از هر جهت از زنی که در کوچه وخیابان در سرگردانی به سر می برد و احتمالاً با داشتن طفل نامشروع هیچ قانونی از او حمایت نمی کند و قربانی شهوات دیگران شده است، بهتر و سعادت مندتر و محترم تر زندگی می کند.»(1)

با نگاهی به قرآن مجید و گفتار و کردار پیشوایان دینی، ساختار زندگی خانوادگی در اسلام را می توان چنین ترسیم کرد: «سیستم حیات خانواده در اسلام به شیوه ی تک همسری است، ولی بنا به دلایلی ممکن است به صورت چند همسری و البته در قالب چند زنی باشد. در چند همسری اسلامی، اهداف و مقاصدی است که در همه حال، از شهوت رانی، دور و برکنار است و هر مسلمان باید آن را در نظر داشته باشد».(2)

خداوند در قرآن می فرماید:

... فَانْکِحوُا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النّسآءِ مَثنی و ثُلاثَ وَ رُباعَ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلاّ تَعدِلُوا فَواحِدَةً...(3)

ص:22

پس هرچه از زنان که شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهارچهار، به زنی بگیرید و اگر بیم دارید با این کار، نمی توانید راه عدالت بپیمایید پس تنها به یک زن اکتفا کنید.

خداوند در این آیه شریفه، ازدواج مرد با چهار زن را به شرط رعایت عدالت میان آنان آزاد گذاشته است. همین شرط سبب شده است شماری از افراد به ازدواج دوباره، روی نیاورند.

اسلام در پدیده ی «چند زنی»، با پافشاری بر حفظ شؤون خانوادگی و شرایط اسلامی، آن را از صورت «حرم سرایی» در آورده و به 3 یا 4 زن محدود کرده است. در صدر اسلام، کسانی بودند که بیش از چهار زن داشتند، ولی اسلام آنان را مجبور کرد که مقدار زاید را رها کنند. از آن جمله، مردی 10 زن داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله او را مجبور کرد که شش تای آن ها را رها کند.»(1)

رعایت عدالت، شرط مهم تری است که مکتب اسلام بدان نظر داشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله چندین زن داشت که از نظر جمال و کمال و سنّ و سال با هم یک سان نبودند،. با این حال، هیچ گونه تبعیضی میان آنان روا نمی داشت و می کوشید عدالت را درباره ی آنان رعایت کند. «رسول اکرم صلی الله علیه و آله حتی در آن بیماری که به فوت ایشان انجامید و توانایی حرکت نداشت، عدالت را در کمال دقت مراعات می کرد. برای این که عدالت را مراعات کرده باشد، هر روز بسترش را از اتاقی به اتاق دیگر منتقل می کرد تا آن که یک روز همه ی زنان خود را جمع کرد و از آن ها اجازه خواست که به خاطر ناتوانی، در یک اتاق بماند و همه ی زنان اجازه دادند که در خانه ی عایشه بماند».(2)

ص:23

بنابراین، ساختار زندگی خانوادگی در اسلام بر پایه ی همان تک همسری است. با این حال، چند همسری را با رعایت شرایط بسیار دقیق آن، جایز دانسته است. اسلام با این کار کوشیده است پدیده ی «چند همسری» را از شایبه ی هوس رانی برخی ناآگاهان دور نگاه دارد.

ص:24

نظر داشته باشد. در نتیجه مرد باید برای کار زن در خانه احترام قایل شود.»(1)

ص:25

کسانی که خشم خود را فرو می برند و از مردم در می گذرند، و خداوند نکوکاران رادوست دارد.

ص:26

علی علیه السلام می فرمایند:

فاش ساختن راز، بدترین خیانت هاست.(1)

ص:27

ص:28

فاطمه علیهاالسلام کنار دیگ نشسته است و علی علیه السلام برایش عدس پاک می کند. از صفا و صمیمیت این زن و شوهر شادمان شد و فرمود:

مردی که از روی محبت و وفا به زن و فرزندش خدمت کند، خداوند خیر دنیا و آخرت را برایش خواسته است.

ص:29

دشمنی میان فرزندان خواهد شد.»(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

در میان فرزندان خود به عدالت رفتار کنید، همان گونه که دوست دارید در محبت و لطف با عدالت با شما رفتار کنند.(2)

ص:30

دیگر متفاوتند، از لحاظ هوش، حافظه، مهارت ها و شخصیت، استعدادهای تحصیلی و غیره نیز با هم متفاوت هستند.» بنابراین، باید به میزان توانایی شان، از آن ها انتظار داشت. «هم خوانی انتظارات و امکانات ایجاب می کند که سه امر در راستای یکدیگر مورد توجه والدین قرار گیرد:

الف _ درک عمیق و روشن از توانایی های فرزندان در زمینه های گوناگون.

ب _ استنباط و روشن بینی والدین نسبت به تمایلات و علایق آن ها.

ج _ تنظیم و تفویض مسؤولیت ها به آنان بر مبنای توجه به تمایلات و توانایی های فرزندان.»(1)

ص:31

می یابد به ویژه زمانی که فرد با مستقل شدن از خانواده، خود را در برابر همه ی مشکلات یکه و تنها می بیند. سالم سازی روابط درون خانواده و پرهیز از برخوردهای موهن و تحقیرآمیز، اولین گام در جهت تأمین احساس کفایت است».(1)

ص:32

وی با دیدن همین صحنه، ایمان آورد.»(1)

ص:33

کنند که فردی رها شده نیستند و باید اصولی را در خانواده محترم بشمارند... نوجوان اغلب تحت تأثیر تمایلات و خواسته های خویش است و بدون آینده نگری می خواهد به این تمایلات برسد. او در این راه اصرار می ورزد و میل دارد که حرف خود را به کُرسی بنشاند. پس والدین باید با منطق قوی در برابر خواسته های غیر منطقی فرزندان قاطعیت نشان دهند و فرزندان را در جای خود به انعطاف وادار کنند.»(1)

ص:34

یکی از آن دو، سود می جوید. بدین گونه پرورش، یکی از عناصر اصلی خود، یعنی هم آهنگی در رفتار را از دست می دهد و به شکست می انجامد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره ی همین مطلب، به علی علیه السلام فرمود:

یا علی! لعنت خدا بر پدر و مادری باد که زمینه های عاق شدن فرزندشان را فراهم می کنند.(1)

ایشان در حدیث دیگری درباره ی پدر و مادری که وظیفه ی خود را به درستی انجام می دهند، چنین می فرماید:

رحمت خدا بر پدر و مادری باد که فرزند خود را در انجام کار نیک نسبت به پدر و مادرشان، یاری می رسانند.(2)

ص:35

ص:36

امام علی علیه السلام می فرماید:

حق پدر بر فرزند این است که از او فرمان ببرد، مگر در مواردی که گناه باشد.

بنابراین، «اگر در انجام مستحبات و مکروهات و مباحات، مخالفت با آنان لازم بیاید به گونه ای که به ناراحتی ایشان بیانجامد وخاطر آنان آزرده گردد، مخالفت کردن با ایشان، حرام و گناه کبیره محسوب می شود».(1)

ص:37

کاری نکنید که مردم به آنان ناسزا بگویند.(1)

«فرزندان باید با دید عظمت به پدر و مادر خود بنگرند و در تمام مراحل زندگی نباید کاری کنند که شخصیت آنان تحقیر شود. در نشست و برخاست،راه رفتن، صدا کردن و بالاخره در تمام شؤون زندگی باید احترام والدین را مراعات کنند... و با دیگران چنان رفتار کنند که همگان روش تربیتی و اخلاقی پدر و مادر را تحسین کنند و از هرگونه داوری ناپسند و ناسزاگویی درباره ی آنان خودداری ورزند.»

ص:38

برای من و پدر و مادر خود سپاس گذاری کن.

«در این مسأله که هر شخص در مقابل خدمت و محبت دیگری باید عکس العمل مثبت نشان دهد، جای گفت گو نیست؛ زیرا این عمل از عواطف هر انسان سرچشمه می گیرد. این موضوع آن چنان بدیهی و عمومی است که به انسان ها اختصاص ندارد. حتی حیوانات و گیاهان نیز نوعی بازدهی و تشکر از خود نشان می دهند... پس اگر بازدهی و تشکر از خدمت ها و محبت هایک وظیفه ی انسانی و طبیعی است، باید در برابر پدر و مادر و فداکاری های آنان کمر همّت بست و به عنوان حق شناسی از زحمات طاقت فرسای والدین، تشکر کرد».(1)

ص:39

همراه گریه و زاری، والدین خود را دعا می کند. این عمل آنچنان در وی مؤثر شد که به داشتن فرزند علاقه مند گردید».(1)

ص:40

بر او ترحم کند. اسرار او را پنهان دارد و اشتباه های او را نادیده انگارد. عذر او را بپذیرد و در برابر بدگویان و عیب جویان، از او پشتیبانی کند. همیشه او را پند و اندرز دهد و روابط دوستانه ی خود را با او حفظ کند. اگر بیمار شد، به عیادتش برود و دعوت او را بپذیرد. هدیه ی او را قبول کند و در مقابل، عطایای او را پاداش دهد. از محبت های او سپاس گذاری کند و با او به بیان خوب، سخن گوید. با دوستان او دوست باشد و او را در برابر حوادث تنها نگذارد. آن چه را برای خود دوست دارد، برای او نیز بخواهد و آن چه برای خود نمی پسندد، برای او نپسندد.(1)

افزون بر این، با نگاهی به دیگر سخنان پیشوایان دینی، برخی وظیفه های فرزندان در برابر یکدیگر را می توان به شرح زیر بیان کرد.

ص:41

بازخواست خواهید شد.(1)

از نظر روان شناسی نیز ثابت شده است که خواهران و برادران، امکان اجتماعی شدن یکدیگر را فراهم می آورند. «وظیفه ی اصلی خواهران و برادران آن است که به یکدیگر امکان دهند تا به بهترین وجهی اجتماعی شوند. این امر وقتی تحقق می یابد که از مرحله ی رقابت به مرحله ی دوستی و همکاری قدم بگذارند. پیدایش دو صفت اخیر نشان دهنده ی آن است که روابط خواهران و برادران به طور طبیعی تکامل یافته است».(2)

ص:42

نشان دهند. رسول گرامی اسلام می فرماید:

همانا دارنده ی اخلاق خوب، برنده ی رستگاری دنیا و آخرت است.(1)

ص:43

فرزند آدم به پیری می رسد، ولی دو ویژگی در وجودش جوان و شکوفا می گردد، یکی حرص و دیگری، آرزو»(1)

بنابراین، با توجه به آیات و روایات یاد شده «پیر کسی است که از جهت جسم، بزرگ و از لحاظ قوه و قدرت در ناتوانی محض و از نظر عقل و درک در حدِّ یک بچه ی هفت ساله است و از لحاظ توقع و حرص و آرزو در حدّ یک جوان و بلکه قوی تر از آن است.»(2) در این صورت، زندگی با چنین فردی بسیار دشوار خواهد بود و وظیفه ی افراد خانواده در قبال او بسیار خطیر است. به همین دلیل، در قرآن و روایات به نیکی با پیران و سالخوردگان بسیار سفارش شده تا جایی که تکریم پیران، تکریم خداوند معرفی گردیده است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

از جمله تکریم خداوند، احترام به سالخوردگان مسلمان است.(3)

هم چنین در مکتب اسلام، پیران خانواده از ارزش والایی برخوردارند، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

وجود پیر سالخورده در خانواده همانند پیامبر الهی در میان امّت اوست.(4)

افزون بر آن، پیران سالخورده نه تنها بزرگ خانواده بلکه مایه ی برکت خانواده اند.

ص:44

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

پیران سالخورده در میان شما مایه ی افزایش نعمت های الهی اند. نگهداری و احترام به سالخوردگان در اسلام نه تنها وظیفه ی خانواده بلکه وظیفه ی اجتماع و تک تک افراد جامعه است.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

کسی که پیر مسلمانی را بزرگ دارد، خداوند او را از ترس روز قیامت ایمن نگه می دارد.(2)

هم چنین در روایات آمده است که پیرمردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب شد. کسانی که در محضر آن حضرت نشسته بودند، در جای دادن به او درنگ و تسامح کردند. رسول خدا از این رفتار خلاف ادب آنان ناراحت شد و فرمود:

کسی که به خردسالان ما ترحّم نکند و پیران ما را مورد تکریم و احترام قرار ندهد، از ما نیست و با ما بستگی و پیوستگی ندارد.(3)

ص:45

همه ی آنان را در بر می گیرد. حفظ رابطه ی خویشاوندی به محبت و اعتماد افراد به همدیگر بستگی دارد و گسترش هرگونه بی مهری، بدگمانی و اختلاف به فروپاشی این رابطه می انجامد. یکی از دستورهایی که در قرآن کریم مکرر به آن بر می خوریم امر به مُحبّت و احسان با خویشاوندان است.

در قرآن از صله ی رحم با عنوان «عهد الهی» یاد می شود که خداوند به پیوند آن دستور داده است:

وَ الذین یَصِلُونَ مآ اَمَر اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ.(1)

آنان که به آن چه خدا به پیوستنش فرمان داده است، می پیوندند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی روز حساب بیم دارند.

هم چنین در قرآن آمده است:

وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِه و یَقْطَعُونَ مآ أَمَرَ اللّهُ بِهِ اَن یَوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فی الارض اُولئکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ.(2)

و آنان که عهد الهی را پس از محکم کردن می شکنند و پیوندهایی را که خدا به برقراری آن دستور داده است، از هم می گسلند و در روی زمین فساد می کنند، لعنت خدا و بدی سرای آخرت برای آنان است.

حقّ خویشاوندی آن است که با احترام و گفتار خوب و در صورت توانایی، یاری رساندن به خویشاوند، از آنان یاد کنیم تا افزون بر شادی بخشیدن به خانواده ی آنان، از خشم خداوند نیز دور مانیم.

امام حسین علیه السلام فرمود:

ص:46

کسی که دوست می دارد مرگش به تأخیر افتد و روزی او افزون شود باید صله ی رحم به جای آورد.(1)

کسانی که از صله ی رحم سر باز زنند و وظیفه ی خویش را نسبت به خویشاوندان انجام ندهند، از لطف و مرحمت خداوند فاصله خواهند گرفت. پیامبر عظیم الشأن اسلام در این زمینه می فرماید:

کسی که پیوند خود را با خویشاوندانش بگسلد، به بهشت نمی رود.(2)

«تاریخ می نویسد اَسود بن وهب، خالوی (دایی) پیغمبر نزد آن حضرت آمد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله رَدایش را پهن کرد که روی آن بنشیند. او گفت: روی همین فرش که شما نشسته اید، می نشینم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: روی ردای من بنشین که خالو به جای پدر است.»(3)

بی جهت نیست که امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق می فرماید:

وَ مِنْ عَداوةِ الاَدْنینَ الْوَلایَةَ، و مِنْ عُقوقِ ذَوی الْاَرحامِ الْمَبَّرةَ وَ مِنْ خِذْلانِ الْاَقْرَبینَ النُّصْرَةَ.(4)

خداوندا! دشمنی آشنایان را به دوستی و بدرفتاری خویشان را به خوش رفتاری و خوار گردانیدن نزدیکان را به یاری کردن مبدّل فرما.

سخن آن بزرگوار این است که خویشاوندان باید یار و یاور هم دیگر باشند تا دوستی و محبت جای گزین کینه و نفرت شود. جلال الدین محمد بلخی در

ص:47

این باره گفته است:

بیا تا قدر همدیگر بدانیم

که تا ناگه ز یکدیگر نمانیم

چو مؤمن آینه مؤمن یقین شد

چرا با آینه ما رو گردانیم

کریمان جان فدای دوست کردند

سگی بگذار ما هم مردمانیم

غرض ها تیره دارد دوستی را

غرض ها را چرا از دل نرانیم

گهی خوشدل شوی از من که میرم

چرا مرده پرست و خصم جانیم

چو بر گورم بخواهی بوسه دادن

رُخم را بوسه ده کانون همانیم(1)

ص:48

ص:49

مشتاق آخرت هستید، خداوند نیز به نیکوکاران شما پاداش بزرگی خواهد داد.(1)

ص:50

ص:51

ای حسن! مانند پدرت باش

بند اسارت را از گردن حق بگشای

خداوند احسان کننده را پرستش کن

و هرگز با کینه توزان دوستی مکن

ص:52

ندیده ام؟ عرض کردم: خداوند فرزندی به من عطا فرموده است. فرمود: خدا قدمش را بر تو مبارک قرار دهد. برای او چه نامی انتخاب کرده ای؟ گفتم: نامش را «محمد» گذاشتم. حضرت با گونه هایش به طرف زمین رو کرد و گفت: محمّد، محمّد، و به اندازه ای خم شد که نزدیک بود صورتش به زمین برسد. سپس فرمود: جانم و فرزندانم و اهل بیتم و پدرم و همه ی اهل زمین فدای رسول خدا صلی الله علیه و آله باد! آن گاه افزود: به کودک خود دشنام مده. او را کتک نزن و به او بدی نکن و بدان که «در روی زمین خانه ای نیست که نام «محمد» در آن باشد، مگر آن که هر روز از لوث شیطان پاک می شود»

ص:53

عایشه، سه دانه ی خرما به زن داد. مادر به هریک از بچه ها، یک دانه ی خرما داد. خرمای دیگر را نیز نصف کرد و نیمی از آن را به هریک از بچه ها داد. چون پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه برگشت، عایشه جریان را برای آن حضرت تعریف کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آیا از کار آن زن تعجب کردی؟ خدا به دلیل رعایت عدالت و مساوات، آن زن را به بهشت خواهد برد.

ص:54

فراوانی فرزند و خویشاوند از جمله پدربزرگ ها، مادربزرگ ها، عموها، دایی ها، عمه ها، خاله ها و بچه های آنان تشکیل می شد. این گونه خانواده بی تحرک بود و انتقال آن به دوره ی صنعتی دشوار بود. از این رو، در دوره ی صنعتی، خانواده شکل «هسته ای» به خود گرفت که افراد آن از پدر و مادر و شمار فرزند تشکیل می شد. در جهان پیشرفته ی صنعتی که اینک به دوره ی «فرا صنعتی» پا نهاده است، خانواده ی هسته ای نمی تواند با دگرگونی های جامعه هم گام و همراه باشد. «بنابراین، انتظار می رود که بسیاری از آیندگان، فرآیند سیّال کردن خانواده را یک گام دیگر به پیش ببرند.»(1)

این گام اکنون برداشته شده است. «اگر ما خانواده ی هسته ای را متشکل از یک شوهر شاغل و یک زن خانه دار و دو کودک بدانیم و بپرسیم چند نفر از آمریکایی ها واقعا هنوز در این گونه خانواده ها زندگی می کنند، پاسخ حیرت آور است. 7% از کل جمعیت ایالات متحده امریکا از این الگو پیروی می کنند و 93% در چهارچوب این مدل نمی گنجند.»(2) کار به جایی رسیده است که هماره شنیده می شود که در آینده، خانواده از هم می پاشد و خانواده مهم ترین مسأله ی روز است».(3)

ص:55

مادی تمدن غرب بنا گردیده، بیش از هر زمان دیگر متزلزل شده است. ارزش های والای انسانی در خانواده های غربی زیر پا نهاده شده است و از کرامت های اخلاقی خبری نیست. هم چنین ثبات و آرامشی که زاییده ی روابط حسنه است، از خانواده ها رخت بر بسته است. «امروز بار دیگر انسان ها احساس می کنند که شخصیت شان مانند پوسته ی تخم مرغی که بر دیوار کوبیده شده، خرد گشته است، ولی بر خلاف گذشته، گناه کنونی ناشی از گسیختگی خانواده است نه عامل اقتصادی».(1) «فردنیاندلاندبرگ»، نویسنده ی «دنیای تحول» می گوید: «خانواده به نقطه ای رسیده که در شرف امحای کامل است».(2)

«ویلیام وُلف»؛ روان کاو نیز اظهار می دارد: «خانواده غیر از یکی دو سال اوّل که برای پرورش کودک لازم است، وجودی است مُرده. تنها کارکرد خانواده همین است و بس.»(3) صفا و صمیمیتی که میان اعضای خانواده ها در جامعه های سنتی دیده می شود، در غرب به رؤیا تبدیل شده است. دگرگونی های پدید آمده در خانواده های غربی با خوشبختی همراه نبوده است. «زندگی به هیچ روی همواره تصویری از هم آهنگی و خوشبختی نیست. رویه ی تاریک خانواده را در الگوهای تجاوز جنسی و خشونت خانوادگی که بیشتر در درون خانواده رخ می دهند، می توان یافت.»(4) با این حال، درباره ی آینده ی خانواده، در غرب دو نظر

ص:56

وجود دارد. نظر بدبینانه می گوید که خانواده به سوی فراموشی می رود، ولی نمی گویند که چه چیزی جای آن را می گیرد.(1) نظر خوش بینانه نیز چنین استدلال می کند که «چون خانواده در این مدت وجود داشته است، هم چنان به حیات خود ادامه خواهد داد. این نظر حتی تا آن جا پیش رفته است که می گوید عصر طلایی خانواده در آینده پدیدار می شود.»(2)

این در حالی است که خانواده در اسلام از جایگاه مستحکمی برخوردار است. بنا بر فرمایش پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله : هیچ بنایی در اسلام محبوب تر از بنای خانواده نیست». در سایه ی خانواده است که انسان ها می توانند به تکامل برسند و در کنار یکدیگر احساس خوشبختی کنند. انسان ها با پیوند قلبی و اعتماد و اطمینان دوجانبه به یکدیگر می توانند در کنار هم به آرامشی دل پذیر دست یابند.

ص:57

محیط خانواده تجاوز نمی کرد.»(1) با این حال، برای پا نهادن به مرحله ی صنعتی، جامعه به افراد فراوانی نیاز داشت تا مراکز صنعتی، اداره های دولتی، تجارت خانه ها و دیگر سازمان ها را اداره کند. ویل دورانت در این باره می گوید: «زنان کارگران ارزان تری بودند و کارفرمایان، آنان را بر مردان سرکش و سنگین قیمت ترجیح می دادند. یک قرن پیش در انگلستان، کار پیدا کردن بر مردان دشوار گشت، اما اعلان ها از آن ها می خواست که زنان و کودکان خود را به کارخانه ها بفرستند. کارفرمایان باید در اندیشه ی سود و سهام خود باشند و نباید خاطر خود را با اخلاق و رسوم حکومت ها آشفته سازند. کسانی که ناآگاهانه برای «خانه برانداز»ی توطئه کردند، کارخانه داران وطن دوست قرن نوزدهم انگلستان بودند.»(2) آنان برای دست یابی فوری به نتیجه ی کارهای خود به تبلیغ دو مسأله پرداختند، نخست بی حجابی و دیگری، طلاق. «از یک سو، زن را به مثابه ی ابزاری برای استثمار و به فساد کشاندن جامعه و مصرف آن همه وسایل آرایشی و تزیینی به کار گرفتند. او را هم چون جواهرات بدلی، بدون پوشش در خیابان ها به گردش درآوردند و آن چنان دختر و پسر را مختلط کردند که عطش ازدواج و عشق و مودّت عمیق را از بین بردند... به گونه ای که دیگر عشق به تشکیل خانواده از نهادشان رخت بر بسته است... از سوی دیگر، با تدوین حمایت خانواده و دفاع از حقوق زن، اختیار طلاق را به حدّ زیادی از مرد سلب کردند و در اختیار زنان قرار دادند. دادگاه ها را نیز در اجبار شوهر به طلاق مجاز

ص:58

دانستند.»(1) اینان با این کار در ظاهر، مقام و جایگاه زنان را هم پای مردان ساختند، ولی در اصل، او را از جایگاه حقیقی اش و رسالت و وظیفه ی اصلی اش که «نقش مادری» است، دور ساختند.

امروزه زن در غرب به جای این که الگویی برای فرزندان خود باشد و با حضور در خانواده به این کانون، گرمی و آرامش ببخشد، به «مانکن» تبلیغاتی سرمایه داران غربی تبدیل شده است و هرروز، نیاز جدیدی را به وسیله «مُد» برای بشر تبلیغ می کند.

از آن جا که سازمان بدن زن برای کار بیرون از خانه (کارهای سخت) ساخته نشده است، زنان در غرب از بیماری های روحی و جسمی فراوانی رنج می برند و از نظر عاطفی مشکلاتی را برای فرزندان شان به وجود آورده اند که به هیچ صورت جبران پذیر نیست. الکسیس کارل در این باره می گوید: «اشتباه بزرگ اجتماع امروزی در این است که از سنین کوچکی، کودکستان و دبستان را جایگزین کانون خانواده و دامان مادر کرده است. این امر را باید معلول خیانت زنان دانست. مادرانی که کودکان خود را به کودکستان می سپارند... سبب خاموشی اجاق های خانوادگی می شوند که کودکان در آن ها بسی چیزها فرا می گیرند...»(2)

«کسانی که امروز با شور و هیجان از آزادی زن در غرب بحث می کنند _ با در نظر گرفتن شرایط محیط آن زمان _ از نهضت اسلام در موضوع زن که یک

ص:59

جهش انقلابی بود، بی خبرند. هرکس واقعیت و روح و تاریخ این دین را به موازات همدیگر بررسی کند، کاملاً درک می کند که تمدن غرب بر جهش انقلابی اسلام در خصوص طبقه ی زن چیزی اضافه نکرده است، مگر آزادی برای فساد اخلاق و بی بندوباری... (اسلام) با صراحت اعلام می کند که زن و مرد هیچ گونه امتیازی بر یکدیگر ندارند. تنها ملاک فضیلت و امتیاز... مرد و زن.. کارهای نیک و پسندیده است.»(1)

مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکَرٍ اَوْ اُنْثی و هُوَ مؤمِنٌ فَلَنُحْیِینَّهُ حَیوةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ باَحْسَنِ ما کانوا یَعْمَلونَ(2)

هر کس _ از مرد یا زن _ کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعا او را با زندگی پاکیزه ای، حیات [حقیقی] بخشیم، و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند پاداش خواهیم داد.

افزون بر آن، اسلام در قانون گذاری خود همیشه نیازمندی های طبیعی و فطرت بشر را منظور داشته است به همین سبب، زن و مرد را در مواردی که تساوی آن دو منطبق با طبیعت و فطرت باشد، مساوی قرار داده است. هم چنین در جایی که تفاوت میان آنها بر طبق طبیعت و فطرت نباشد، میان آن دو تفاوت و فرق قایل گردیده است...

تا چندی پیش، قوانین کشورهای متمدن اروپا، زن را از همه ی حقوق مربوط به مالکیت و تصرف در املاک محروم می داشت... اما اسلام، استقلال اقتصادی زن و حق مالکیت و انواع تصرفات مالکانه ی او را در چهارده قرن پیش بدون

ص:60

نظارت و قیمومیت مرد تثبیت کرده است. هم چنین به زن حق داده است بدون کسب اجازه از شوهر یا شخص دیگر در اموالی که به دست می آورد... هر نوع تصرفی به عمل آورد و در حقیقت، این یکی از مفاخر اسلام است.»(1)

لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمّا اکْتَسَبُوا و لِلنّسِآءِ نَصیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ...(2)

برای مردان از آن چیزهایی که به دست آورده اند، بهره ای است و برای زنان نیز از آن چیزهایی که به دست آورده اند، بهره ای.

هم چنین اسلام در مسأله ی ازدواج که مهم ترین و حساس ترین مسایل زندگی است، برای استقلال و آزادی زن ارزش قایل شده است. امروزه وضع بسیاری از زنان در شرق رضایت بخش نیست، ولی این نقص ناشی از نقص قانون اسلامی نیست، بلکه اشکال کار مربوط به شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و هم چنین نظام غیر اسلامی حاکم بر جامعه ی مسلمین است. پس سرچشمه ی این نواقص را باید در جاهای دیگر جست جو کرد نه در اسلام».(3)

ص:61

است به دلیل وضعیت کاری، به ندرت با یکدیگر دیدار کنند یا دیدارشان به تعطیلات پایان هفته منحصر باشد. «مرد دیگر رییس خانواده و زن مدیر یا کدبانوی آن نیست. اقتدار آن به صورت 50% برای مرد و 50% برای زن درآمده است.»(1) هم چنین روابط خانوادگی میان زن و شوهر، پدر و مادر، برادران و خواهران یا میان خویشاوندان دور می تواند گرم و ارضا کننده باشد، ولی رویه ی تاریک زندگی خانوادگی بسیار گسترده است و با تصویرهای خوش بینانه ی حاکی از هم آهنگی که بی وقفه در فیلم های تجارتی تلویزیون و در جاهای دیگر در رسانه های جمعی مشاهده می کنیم در تناقض است. رویه ی ناخوش آیند خانواده دارای جنبه های متعددی است. ارتباط خانوادگی با آغاز بیماری روانی و ویران گرترین آن، تجاوز جنسی به کودکان و خشونت خانوادگی... همراه است.»(2) رابطه ی فرزندان با پدر و مادر نیز این گونه است به صورتی که فرزندان در عمل از حیطه ی قدرت خانواده خارج شده اند. «فرزندان به واسطه ی کمبود محبت، نسبت به والدین مسؤولیت و تکلیفی در خود احساس نمی کنند. بسیار اتفاق می افتد که سال ها اعضای خانواده یکدیگر را ملاقات نمی کنند. طرز رفتار والدین نسبت به کودکانی که به سنین بالای تقریبا هیجده سالگی می رسند، نامطلوب و خشن می شود. مکرر دیده می شود که فرزندان همین که به سن قانونی رسیدند، از منزل اخراج می شوند و ناچارند خانه ی پدری را ترک گویند و به تنهایی زندگی کنند. چنان چه فرزندان اجازه یابند در خانه بمانند، باید

ص:62

مخارج روزانه را بپردازند... این گونه رفتارها به ویژه در روحیه ی دختران اثر بسیار نامطلوبی دارد. بیشتر آنان رنج تنهایی را به ماندن در خانه ی پدر و مادر ترجیح می دهند و در اثر تنهایی و دوری از خانواده و نداشتن یک مربی دلسوز و تماس با جوانان «منحرف»، به انواع مفاسد آلوده می شوند».(1)

نویسنده ی کتاب «سیمای تمدن غرب» هنگام بیان دوران درمان بیماری خود در خارج از کشور، از رابطه ی خانوادگی در غرب، داستانی نقل می کند که شگفت انگیز است. وی سرگذشت پروفسور تازه مسلمانی را می آورد که به دلیل بیماری سرطان با او در یک اتاق بیمارستان بستری بوده است. او نقل می کند: «همسر و فرزندآن فرد پس از آگاهی از بیماری وی به دیدارش آمدند و گفتند شما در اثر ابتلا به سرطان در آستانه ی مرگ قرار گرفته اید و بیش از چند روز دیگر از عمرتان باقی نیست. ما برای آخرین بار با شما خداحافظی می کنیم و از عیادت دوباره ی شما معذوریم. پروفسور پس از چند روز ناراحتی روحی و جسمی، زندگی را بدرود گفت. برای انجام مراسم دینی کفن و دفن، شماری از مسلمانان به بیمارستان رفتند و جنازه را به قبرستان بردند. در همین زمان، جوانی پیدا شد که ادعا می کرد فرزند پروفسور است و جنازه ی پدرش را به مبلغ 30 مارک به بیمارستان فروخته است که حاضران در آن جا با اینکار مخالفت کردند و او ناچار گردید از پی گیری ماجرا دست بردارد.»(2) این حادثه واقعیت تلخی است که نشان می دهد عواطف انسانی در غرب رو به نابودی نهاده است.

ص:63

ص:64

و... شعار «سالخوردگان را از انزوا نجات دهید» سر زبان ها افتاده است».(1) هم چنین میزان خودکشی در سالمندان روز به روز در حال افزایش است.

آن چه به جای رابطه ی خویشاوندی می نشیند، طاعون مرگ بار تنهایی است. «از لوس آنجلس تا لنینگراد، نوجوانان، زوج های ناراضی، مادران یا پدران تنها، مردم عادی که کار می کنند و افراد مُسن همگی از انزوای اجتماعی دل تنگ اند. تنهایی امروز چنان همه گیر شده که به طرزی باور نکردنی به صورت یک تجربه ی مشترک در آمده است... امروزه میلیون ها نفر از مصاحبت با یکدیگر محروم اند و دقیقا به همان اندازه نسبت به نهادهایی که خود بخشی از آن هستند، احساس بیگانگی و گسستگی می کنند.»(2) تمام این ها نشان دهنده ی بی معنا شدن رابطه ی خویشاوندی و تضعیف هنجارهای مربوط به آن در غرب است(3).

رابطه ی خانوادگی و خویشاوندی در مقابل، با عنوان «صله ی رحم» مطرح است. «رابطه ی خویشاوندی در اسلام از مهم ترین روابط اجتماعی است. در واقع، در دل جامعه ی بزرگ انسانی، گروه های فشرده تری به وجود می آورد که همکاری نزدیک تری با هم خواهند داشت و در حل مشکلات حیاتی با یکدیگر تعاون و همکاری خواهند کرد. با این حال، مقیاس خویشاوندی در اسلام به

ص:65

محبّت و مودّت است نه به نزدیکی نسبی.»(1) امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:

اَلْقَریْبُ مَنْ قَرِّبَتْهُ الْمَوَدَّةُ وَ إنْ بَعُدَ نَسَبَهُ وَ الْبَعیدُ مَنْ باعَدَتْهُ الْمَوَدَةُ وَ اِنْ قَرُبَ نَسَبَهُ.(2)

نزدیکان کسانی هستند که محبّت بیش تری دارند، اگرچه نسب شان دورتر باشد و خویشاوندان دور کسانی هستند که محبّت کم تری دارند، اگرچه نسبت شان نزدیک تر باشد.

ص:66

شد»(1) که اینک نمونه هایی از آن ها را برمی شماریم:

ص:67

ص:68

هر کیبوتص به گونه ای رفتار می کند که گویی یک خانواده است. در برخی کیبوتص ها، کودکان در خانه های کودکان زندگی می کنند و به احتمال قوی، رژیم صهیونیستی آنان را برای انجام خون ریزی و خشونت در جهان آموزش های ویژه می دهد.

ص:69

تصویب کرد.»(1) در این قانون همان حقوق یک خانواده برای هم جنس بازان در نظر گرفته می شود. «روزنامه ی انگلیسی «گاردین» می نویسد: «بنا بر رأی دادگاه عالی نیویورک، ازدواج افراد هم جنس باز در آمریکا آزاد شد.» دادگاه مزبور وقیحانه اعلام کرده است از این پس تشکیل خانواده توسط زن و مرد تنها نوع تشکیل خانواده در آمریکا نیست و دو هم جنس باز نیز می توانند تشکیل خانواده دهند... هم جنس بازان نیویورک در صورتی که به طور رسمی با هم زندگی کنند، از حقوق افراد خانواده برخوردار خواهند شد.(2)

ص:70

«از هم گسیختگی خانواده حتی با وضوح بیشتری خود را در افزایش حیرت انگیز خانواده های تک والدی نمایان ساخته است. در سال های اخیر به قدری متارکه در خانواده های هسته ای اتفاق افتاده است که امروزه از هر هفت کودک امریکایی، یک نفر تحت سرپرستی یکی از والدین قرار دارد. در نواحی شهری این رقم بالاتر است؛ یعنی به یک نفر از چهار نفر می رسد... البته این پدیده صرفا امریکایی نیست. امروزه در بریتانیا تقریبا از هر ده خانواده، یک خانواده فقط یک سرپرست دارد؛ یعنی سرپرست 61 آن ها فقط پدرها هستند. سازمانی در آلمان، یک مجتمع آپارتمانی مخصوص این خانواده ها ساخته است... در نروژ و سوئد، بعضی اوقات یک خانواده ی تک والدی حتی قادر است در مقایسه با یک خانواده ی هسته ای از سطح زندگی بالاتری برخوردار باشد».(1)

ص:71

نفر جمعیت را نشان می دهد.(1)

جدول شماره ی 1

1985198019701960کشور سال

6/91/104/134/17آلمان غربی

9/139/148/169/17فرانسه

1/103/118/161/18ایتالیا

3/128/123/188/20هلند

6/116/128/1417بلژیک

2/114/11139/15لوکزامبورگ

3/134/133/165/17انگلستان

6/178/218/215/21ایرلند

5/102/114/146/16دانمارک

8/114/155/169/18یونان

8/122/16209/23پرتغال

__2/156/197/21اسپانیا

12131619جامعه ی اروپا

ردیف پنجم ردیف چهارم ردیف سوم ردیف دوم ردیف اول

ص:72

این در حالی است که در اسلام، فرزندان به عنوان ثمره ی زندگی از جایگاه والایی در استحکام خانواده ها برخوردارند. قرآن بر جایگاه و منزلت فرزندان درخانواده تأکید می کند تا آن جا که از فرزندان نیک به عنوان نورچشمان آدمی نام می برد:

رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ اَزْواجِنا و ذُرِّیّاتنا قُرَّةَ اَعْیُنٍ(1)

پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه ی روشنی چشم مان باشد.

در دیدگاه الهی، هرگاه پدر از نعمتی ارزش مند برخوردار می شود، خواهان آن است که فرزند او نیز از چنان نعمتی برخوردار گردد. به همین دلیل می بینیم که حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند می خواهد مقام امامت را در ذریه ی او قرار دهد. خداوند نیز می فرماید عهد ما به ستم کاران نمی رسد:

و اِذِ ابْتَلی اِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قالَ اِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ اِماما قالَ و مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمینَ(2)

به یاد آر هنگامی که خداوند، ابراهیم را به کلماتی امتحان فرمود و او همه را به جای آورد، خدا بدو گفت: من تو را به پیشوایی خلق برمی گزینم. ابراهیم علیه السلام عرض کرد: از دودمانم [چطور؟] خداوند فرمود: عهد من هرگز به مردم ستمکار نخواهد رسید.

برخلاف این اندیشه، امروزه در غرب، فرزندان برای برآورده شدن منافع مادی جامعه و رفاه و آسایش پدر و مادر، قربانی می شوند.

ص:73

دوباره ازدواج کرده اند. همه ی کودکان در این خانواده به صورت عضوی از یک خانواده ی بزرگ محسوب می شوند. جامعه شناسان هنوز توجه چندانی به این پدیده نکرده اند.(1)

ص:74

این خانواده ها از یک فرد بالغ مجرّد اعم از زن یا مرد و چند کودک تشکیل می شود و ممکن است فرد بالغ مجرّد، کودکی را به فرزندی بپذیرد. «به عنوان نمونه، عکاسی در لندن که در 20 سالگی ازدواج کرده و اندکی بعد، از همسرش جدا شده بود، توانست حق نگهداری فرزند خردسالش را به دست آورد و اعلام کرد که آماده است بچه های دیگری را نیز به فرزندی قبول کند او آشکارا اعلام کرد که قصد ازدواج مجدد ندارد، ولی کودکان را دوست دارد.»(1)

نگهداری از کودکان بی سرپرست و یتیم از کارهای نیک و پسندیده ای است که اسلام بدان تأکید می کند. خداوند در قرآن، یتیمی پیامبر صلی الله علیه و آله و مرحمتی که از سوی خداوند به ایشان شده است، یادآور می شود. آن گاه به پیامبر می فرمایند:

اَلَمْ یَجِدْکَ یتیما فَاوی... فَاَمّا الیَتیمَ فَلا تَقْهَر.(2)

اگر با این دید به مسأله بنگریم، کاری نیکو و پسندیده است، ولی اگر یک نفر مجرد بدون هیچ دلیل منطقی ازدواج نکند و تنها به نگهداری کودکان علاقمند باشد، جای بسی پرسش است.

ص:75

مردان و زنان مردان مردان زنان

جدول شماره ی 2(1)

گرو سنی197319841985

24 _ 165/14/36/3

44 _ 254/24/53/5

64 _ 451/84/106/10

74 _ 657/25289/28

75 یا بیشتر406/4647

همه ی افراد16سال یابیشتر1/93/123/12

74 _ 651/138/155/16

75 یا بیشتر2/244/292/26

74 _ 658/354/378/38

75 یا بیشتر483/561/58

ص:76

ارزش های اجتماعی مردم اروپاست.(1)

جدول شماره ی 3 نشان می دهد که بیش ترین آمار طلاق به ترتیب از آن انگلستان، دانمارک هلند و آلمان(غربی) و کم ترین آمار مربوط به ایرلند، اسپانیا و ایتالیا است(2).

جدول شماره 3

5 4 3 2 1

1985198019701960کشور سال

1/26/13/19/0آلمان غربی

0/15/18/06/0فرانسه

3/02/000ایتالیا

3/28/18/05/0هلند

9/15/17/05/0بلژیک

8/16/16/05/0لوکزامبورگ

1/38/21/15/0انگلستان

0000ایرلند

8/27/29/15/1دانمارک

9/07/04/03/0یونان

ص:77

8/06/01/01/0پرتغال

__000اسپانیا

6/13/17/04/0جامعه اروپا

ص:78

83412114هلند

__412821بلژیک

87604032لوکزامبورگ

1891158052انگلستان

85502716ایرلند

43033211078دانمارک

17151112یونان

123927395پرتغال

__281423اسپانیا

113744845جامعه ی اروپا

ص:79

مربوط به مردان 10% است(1)».

ص:80

فرهنگ غرب از معنویت و به انزوا کشیده شدن دین در غرب است. بر اساس نگرش های انسان غربی به دین، نهادهای گوناگونی در جامعه ی انسانی وجود دارد. یکی از این نهادها دین است که ممکن است با بعضی نهادها رابطه داشته و با برخی نداشته باشد. در مقابل، نگرش مسلمانان با نگرش غربی متفاوت است. ما دین را جهان بینی و ایدئولوژی انسان می دانیم. در نگاه ما، دین شیوه ی نگرش انسان به هستی و زیربنای همه ی نهادهای اجتماعی است؛ یعنی همه ی نهادها در پرتو جهان بینی دین شکل می گیرند. «در یک جامعه ی متکامل انسانی که دارای دین آسمانی باشد، جهان بینی و ایدئولوژی جامعه نیز از آن دین ریشه می گیرد. پس هنجارها و ارزش های حاکم بر نهاد خانواده و حتی شکل آن به وسیله ی دین تعیین می گردد، تا جایی که بدون توجه به دستور شریعت آن دین، درک چگونگی شکل و بافت نهاد خانواده در آن جامعه غیر ممکن است.»(1) بنابراین، هیچ کاری نیست که دین در آن نقش نداشته باشد. این معنا را با مراجعه به قرآن به خوبی درمی یابیم. خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید:

قُل اِنَّ صَلاتی و نُسکی و مَحیای و مماتی لِلّهِ رَبِّ العالمین.(2)

به مردم بگو: همانا نماز من، عبادت من، زندگی من و مرگ من برای خداست که پروردگار جهانیان است.

بنابراین، به گفته ی «هانری برگسن» تنها راه نجات غربیان از این انحراف ها: «بازگشت به سوی خداست».(3)

ص:81

ص:82

آن چه به نسل پیشین مربوط است، صد در صد وفادار بماند، نسبت به ارزش های گذشته تردید می کند. بنابراین، مسایل تازه ای برایش رخ می نماید.(1)

امروزه دگرگونی در نظام ارزش و شیوه های رفتاری، زمینه های فرهنگی و در نتیجه، فاصله افتادن میان نسل ها بیش از هر زمان دیگری در جهان گسترش یافته است. نوجوانان، جوانان و گروه های سنی تا 24 سال به عنوان قشرهای اثرپذیر بیش از دیگر قشرهای اجتماعی در معرض این دگرگونی ها قرار دارند.(2)

«تحقیقاتی که بین دانش آموزان پسر مناطق 3 و 19 دبیرستان های تهران صورت گرفته است نشان می دهد که اولاً در اغلب گرایش های ارزشی بین پسران و پدران، فاصله ایجاد گردیده است. ثانیا این گرایش ها در زمینه ی ارزش های مذهبی و اجتماعی در نسل موجود «پسران» کاهش و در زمینه ی ارزش های هنری، سیاسی، علمی و اقتصادی افزایش نشان می دهد».(3)

امام علی علیه السلام فرمود:

اَدَّبُوا اَولادَکُمْ بِغَیْرِ آدابِکُمْ فَأِنَّهُمْ خُلِقُوا لِغَیْرِ زَمانِکُمْ

فرزندان تان را برای زمان خودشان بار بیاورید؛ زیرا آنان برای زمانی جز زمان شما آفریده شده اند.

«شاید این روایت مؤید همین مسأله باشد که زمان به همراه خود خیلی مسایل را می آورد. پس نمی توان توقع داشت که هم فکری کامل در یک سطح

ص:83

واحد بین فرزندان و اولیا برقرار باشد. ممکن است این مسأله برای فرزندان شما که هنوز در سنین پایین هستند چندان مطرح نباشد، ولی آینده ای دارند. این مسایل برای خود ما نسبت به اخلافمان و پدر و مادرمان اگر در قید حیات باشند، مطرح است.»(1)

ص:84

نیستند که حرف جوان ترها را قبول کنند. در حالی که ممکن است اطلاعات و شناخت من که تحصیلات بیش تری نسبت به مادرم (و پدرم) دارم، بهتر و صحیح تر باشد. درزندگی حال حاضر خیلی چیزها عوض شده است. جوان های ما حتی درمورد طرز لباس پوشیدن شان هم با خانواده های شان مشکل دارند، چه برسد به مسایل دیگر.»(1) پس تعارض میان انتظارهای پدر ومادر و فرزندان به ناسازگاری آنان با یکدیگر انجامیده است.

ص:85

خانواده یک نهاد پرورشی است که در تکوین شخصیت افراد، نقشی تعیین کننده دارد. این حقیقت به اثبات رسیده است که رشد اجتماعی کودکان و نوجوانان تا 12 سالگی، تنها به چرخه ی خانواده محدود می شود. حتی پس از این مرز سنی نیز فضای خانوادگی بر کودکان و نوجوانان اثر می گذارد، یعنی آنان، مفهوم هایی هم چون: هم دردی، گذشت، عشق، عدالت، راست گویی یا برعکس آن، خوددوستی، انتقام گیری، ستم کاری، دروغ گویی و... را در خانواده باز می یابند.(1)

پیش تر در جامعه های اسلامی و شرقی، خانواده در پرورش فرزندان، نقش بزرگی داشت. در این حالت، پدر و مادر خود را در اختصاص دادن وقت کافی برای پرورش فرزندان، مکلّف می دانستند. از این رو، نه تنها آنان را در کارهای آموزشی مدرسه یاری می دادند بلکه در آموزش اخلاق و رفتار اجتماعی نیز نقش داشتند. متأسفانه این نقش ارزنده در دهه های اخیر با ورود الگوهای غربی، آسیب دیده است. اینک بسیاری از پدران و مادران با نام نویسی فرزندان خود در یک مدرسه، مسؤولیت خویش را پایان یافته می پندارند. بدین ترتیب، برای آموزش ارزش های اخلاقی و آداب اجتماعی به فرزندان خویش و یاری رساندن به درس آنان، زمان کافی اختصاص نمی دهند. هم چنین گاهی پدر و مادر هر دو شاغلند. از این رو، فرزندان خود را به مهدکودک می سپارند. بدین ترتیب، هنگامی که به خانه بر می گردند، به دلیل خستگی ناشی از زندگی ماشینی، برای رسیدگی

ص:86

به فرزندان خود، فرصتی نمی یابند(1).

ص:87

انجامید.(1)

ص:88

در گذشته، دوستی های نوجوانان، جوانان و دیگر اعضای خانواده از نظارت و توجه خانواده ها دور نبود. معمولاً پدران و مادران با توجه به شناختی که نسبت به خانواده های دوستان فرزندان خویش داشتند، به این دوستی ها اعتماد می کردند. اکنون شکل زندگی نوین و دگرگونی در ساختار خانواده ها، از میزان نظارت خانواده بر دوستی های فرزندان به شدت کاسته است. فاصله گرفتن نوجوانان و جوانان از حیطه ی نظارتی خانواده از یک سو و وجود مسایل و مشکلات جنسی، اجتماعی و اقتصادی از سوی دیگر، اعضای خانواده ها را به ویژه در شهرهای بزرگ تر در معرض دوستی های نامتعارف و خارج از مدار منطق و سلامت اجتماعی قرار داده است. این نوع دوستی ها به ویژه در میان دختران و پسران جوان بیش تر به چشم می خورد. آسیب هایی که در پی دوستی های نامتعارف بر اعضای خانواده ها به ویژه گروه سنی نوجوانان و جوانان وارد می شود، به پژوهش های دامنه دارتری نیاز دارد.(1)

نگاهی گذرا به آمارهای برخی مراکز اصلاح و تربیت و درصد جوانان بزه کار در بخش های گوناگون و شمار رو به فزونی فراریان از خانواده _ به ویژه دختران _ به ضرورت توجه جدّی خانواده ها، مسؤولین و دست اندرکاران امر به این پدیده ی مهم، یعنی کنترل دوستی های نامتعارف و به دور از نظارت خانواده ها، اشاره دارد.(2)

ص:89

دگرگونی های اجتماعی و اقتصادی چند دهه ی گذشته و اثرهایی که بر نهاد خانواده بر جای نهاده، میزان ناسازگاری های خانوادگی را افزایش بخشیده است. این نکته از بررسی آمار طلاق در سال های گذشته برداشت می شود. از مقایسه ی میزان طلاق و ازدواج در استان های کشور چنین به دست می آید که در استان هایی هم چون یزد که یکپارچگی فرهنگی، احترام به ارزش ها و سنت های خانوادگی بیش تر رعایت می شود، میزان طلاق پایین است. در مقابل، در استان هایی هم چون تهران که به دلیل مهاجرت های گسترده و در هم تنیدگی فرهنگ ها، سنت های خانوادگی و فرهنگی کم تر رعایت می گردد، میزان طلاق بالاست. در سال 1373، نسبت طلاق به ازدواج در یزد، 5/3% و در سال 1377 این میزان 32/3 بوده و پایین ترین آمار طلاق را در کشور داشته است. در مقابل، در سال 1373 نسبت طلاق به ازدواج در تهران 5/12 بوده و در سال 1377 به 69/13% افزایش یافته و بالاترین آمار طلاق را در کشور از آن خود کرده است. بی شک، آسیب پذیری های فرزندان طلاق وآثار روانی و اجتماعی حاصل از آن برای جامعه از دیگر آسیب های ناشی از ناسازگاری های خانوادگی خطرناک تر است.(1)

ص:90

که بیشتر افراد، زمان بسیاری از وقت خود را بدان اختصاص می دهند. این رسانه می تواند آگاه کند، بیاموزد تشویق کند، الهام ببخشد و احساس را برانگیزاند. هم چنین می تواند آسیب برساند، گمراه کند و.... «بسیاری از افراد توجه خود را به برنامه های نامناسب تلویزیون معطوف کرده اند. منتقدان شکایت دارند که کارتون ها و برنامه های ساعت های پربیننده ی تلویزیون دارای خشونت زبانی و بدنی است. آگهی های تجاری نیز مصرف گرایی نابجا و بیهوده را تشویق می کنند... حتی گاهی اوقات، محتوای انواع برنامه های تلویزیونی، جنسی، نژادی و سنی است».(1)

با این حال پی آمدهای اجتناب ناپذیر رسانه ها به ویژه رادیو و تلویزیون، در عصر ارتباطات، خواسته یا ناخواسته بر روابط خانوادگی تأثیر می گذارد. اینک برخی از این پی آمدها را برمی شماریم:

ص:91

پیدایش گونه ای ناسازگاری روانی، اجتماعی و اخلاقی میان نسل گذشته و امروز انجامیده است.(1)

شکاف میان نسل ها، پدیده ای اجتماعی است که همه ی جامعه هایی که خواهان بهره گیری از تکنولوژی و صنعت هستند، خواه ناخواه با آن روبه رو می شوند و هرچه بر شتاب پیشرفت های مبتنی بر دانش فنی افزوده می شود، تعارض میان نسل ها نیز ژرف تر خواهد شد.(2)

ص:92

سازگاری ندارد، فشار بیش تری را بر آنان وارد می آورد؛ زیرا نسل جدید این گونه خانواده ها نیز به آن چه از تلویزیون پخش می شود، دلبستگی پیدا می کنند. متأسفانه در سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز برنامه هایی که ارزش هایی هم چون به دست آوردن قدرت و ثروت، نوع لباس پوشیدن و آرایش های نامناسب، اتومبیل های گران بها و... را تبلیغ می کنند، کم نیستند. برای این که مصداق روشنی از این سخن ارایه دهیم، نظر یکی از منتقدان برنامه های تلویزیونی را می آوریم.

مجموعه ی تلویزیونی «پدر خوانده» که از شبکه تهران پخش می شد، نمونه ای از این مجموعه ها بود. آیا اگر این مجموعه در آن ویلا و با آن میهمانان و وسایل شیک و با آن همه ماشین و تلفن همراه ساخته نمی شد، کیفیّت خود را از دست می داد؟ چه ایرادی داشت که مانند مجموعه ی تلویزیونی «بگذار آفتاب برآید»، در یک محیط عادی و بدون زرق و برق ضبط می شد و به جای مطرح کردن سرمایه ی دو میلیاردی و آویزان کردن تلفن همراه از شلوار و کمربند هر بازیگر، مضامین دیگری را مورد توجه قرار می دادند. به چه زبانی باید بگوییم که پول های مان روی دست مان باد نکرده است؟!

حال اگر تعداد این گونه مجموعه های تلویزیونی زیاد نبود، ایرادی نداشت. مشکل همین جاست که بیش تر مجموعه ها همین طورند. فقط کافی است که به مدت یک هفته، برنامه های آموزشی آشپزی شبکه ها را تماشا کنید. آن قدر قابلمه و کابینت و وسایل شیک به شما نشان می دهند که از آموزش های آشپزی غافل

ص:93

شده و تنها محو تماشای ظروف مورد استفاده ی آن خواهید شد.(1)

ص:94

در ارزیابی برنامه های سه شبکه ی اصلی تلویزیون امریکا (CBC, NBC, ABC) معلوم شده است که این شبکه ها در برنامه های خود در هر هفته، 92 مورد حمله با اسلحه ی گرم، 113 صحنه تجاوز به عنف، 9 مورد خفه کردن، 168 مورد درگیری با مشت و لگد و 179 تخلف از قانون را نمایش می دهند. از سوی دیگر، هر کودک تا رسیدن به سن 14 سالگی، 13000 مورد قتل و تجاوز را می بیند.

به نوشته ی هفته نامه ی انگلیسی «ساندی تایمز» در امریکا با وجود 440 هزار پلیس فدرال، در هر ساعت؛ 2 قتل، 194 دزدی مسلحانه، 10 تجاوز جنسی به زنان و کودکان و 600 مورد دزدی از خانه ها رخ می دهد. برخی کارشناسان مسایل اجتماعی امریکا بر این باورند که یکی از عوامل رخ دادن این جنایت ها، بدآموزی های تلویزیون امریکاست. بچه های 3 تا 12 ساله به طور متوسط هر روز 6 ساعت در برابر تلویزیون می نشینند که در مقایسه با 5 ساعت حضور در مدرسه، ساعت تماشای تلویزیون بیش تر است.(1)

یک پژوهش مهم به نام (تی وی کاید TVCuide, Jane 14-1975) نشان داده است که میزان برنامه های خشن تلویزیونی که یک پسر در 9 سالگی تماشا کرده است، تنها و مهم ترین عامل اثرگذار در میزان پرخاش گری او در 10 سال بعد _ 19 سالگی _ بوده است.(2)

در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز پخش برنامه های همراه با

ص:95

خشونت و برخی برنامه های به ظاهر طنز که در آن، از واژه های نامناسب و بی معنا استفاده می شود، اثر زیان بار خود را بر روی رفتار کودکان و نوجوانان برجا گذاشته است. برای مثال، پخش سریال «جنگ جویان کوهستان» که صحنه های خشونت و زد و خورد در آن فراوان بود، به افزایش خشونت در میان کودکان و نوجوانان می انجامید. البته موضوع سریال، انسانی و درباره ی مبارزه با ستم و بیداد بود و روحیه ی دلاوری، شجاعت و ستم ستیزی را در کودکان و نوجوانان تقویت می کرد. با این حال دیده می شد که در روز پس از پخش این مجموعه، آمار درگیری و زد و خورد دانش آموزان در مدرسه ها افزایش یافته است و کودکان و نوجوانان از رفتار بازیگران آن تقلید می کنند.

ص:96

پژوهش ها نشان می دهد که «کودکان و بزرگسالان، تلویزیون را به عنوان منبع اصلی ایجاد موضوع هایی برای گفت و گو ذکر کرده اند. تماشای تلویزیون باعث اتلاف وقت بسیاری می شود. اگر مردم وقت زیادی صرف تماشای تلویزیون کنند، مجبور می شوند وقت کمی را صرف دیگر فعالیت ها کنند».(1)

گفتنی است تلویزیون ممکن است آثار زیان بار دیگری نیز، از قبیل: تهی کردن خانواده ها از معنویت، القای ارزش های مادی و انتقال ارزش های فرهنگی بیگانه در پی داشته باشد که برای اختصار از آن چشم می پوشیم.

ص:97

با شرایط فرزندان خود خواهند داشت. این کار به آگاهی های تربیتی از نیازمندی های اجتماعی فرزندان بستگی دارد. آموزش پدر و مادر برای درک واقع بینانه ی شرایط جدید، آگاهی از نیازمندی های فرزندان، رفتار متناسب با شرایط سنی آنان و همدلی و همراهی برای برآوردن نیازهای فرزندان، شیوه ی عملی برای ترمیم شکاف نسل هاست.(1)

شهید باهنر در این زمینه می گوید: شنیده اید که گاهی گفته می شود فلان پدر با پسر جوانش دوست است. ساعت ها می نشینند و با هم صحبت می کنند، راه می روند و درد دل می کنند. آیا شما هم حاضرید این گونه عمل کنید یا فقط در حدود همین تشریفات که باید احوالی پرسیده شود و سلام و علیکی باشد، قانع هستید؟ این قدر فاصله زیاد است که حرفی برای گفتن وجود ندارد. همین جوان اگر رفیقش را پیدا کند، دوساعت با هم حرف می زنند، امّا با پدر و مادرش مثل اینکه حرفی برای گفتن ندارد. نمی دانم که آیا روح ها به هم نزدیک نیست یا عواطف شکوفا نیست؟ بالاخره صمیمیت وجود ندارد.(2) بنابراین، باید کاری کرد که صمیمیت در خانه حاکم باشد تا روابط صمیمی شود.

ص:98

رسیدگی بیش تر به امور فرزندان میسر می گردد و با ارتقای ارزش های مذهبی و اخلاقی در فرزندان می توان عامل متعادل کننده ای در دیگر ارزش ها از جمله میزان پای بندی اعضای خانواده به استحکام این نهاد مهم فراهم آورد. از سوی دیگر، کاهش فاصله ی سنی بین پدران و پسران و همین طور مادران و دختران، به وحدت و هم سویی گرایش های ارزشی کمک می کند. بنابراین، باید برای تقویت سنت پسندیده ی ازدواج به عنوان یک اقدام ارزشی در جامعه گام برداشت و راه های کاهش سن ازدواج را با تأمین زمینه های رفاهی و اجتماعی تشویق کرد تا میان نسل ها، وحدت و هم سویی ایجاد گردد. در این صورت پای بندی اعضای خانواده به نظام ارزشی و اعتقادی، رسوم، فرهنگ و سنت های پسندیده ی خانوادگی تقویت می شود».

ص:99

گرایش به ارزش های علمی و سیاسی پیش گیری می کند. بنابراین، برنامه ریزی برای اوقات فراغت خانواده ها از جدایی رفتاری پدران و مادران با فرزندان پیش گیری خواهد کرد و به وحدت رویه در گرایش به ارزش ها یاری می رساند. هم چنین برنامه ریزی وسایل ارتباط جمعی برای نزدیکی گرایش های ارزشی فرزندان با پدران و مادران به ویژه در زمینه های هنری، سیاسی و اجتماعی، بستر مناسبی برای تقویت کارکرد پرورشی خانواده فراهم می آورد و زمینه ی الگوسازی از این نهاد را در فرزندان تقویت می کند.(1)

ص:100

حمایت عاطفی و حتی اجتماعی و اقتصادی خانواده و خویشاوندان می دانستند.(1)

آن چه به تعامل بیش تر اعضای خانواده با خویشاوندان می انجامید، تأکید دین مبین اسلام و رهبران دینی در پیروی از سنت پسندیده ی صله رحم بود. متأسفانه در دهه های اخیر به دلیل پیروی از فرهنگ غربی، الگوی هسته ای خانواده در جامعه گسترش یافته و نقش سنت الهی «صله ی رحم» کم رنگ شده است. در عوض، نقش سنت های غلط هم چون: چشم و هم چشمی، تجمل پرستی، نیازهای کاذب و... پررنگ تر شده است. پس برای بهره گیری از پی آمدهای معنوی و روانی محیط خانواده و افزایش رضایت مندی ناشی از همبستگی اعضا با یکدیگر باید سنت پسندیده ی صله رحم احیا گردد. صله ی رحم، احساس تعلق به گروه بزرگ تر را برای افراد پدید می آورد و در ترمیم شکاف نسل ها نیز نقش دارد. این کارتنها با بهره گیری از امکانات نهادهای فرهنگی، مذهبی و هنری و دیدگاه های کارشناسان اجتماعی و دینی امکان پذیر است.

ص:101

قربانیان اصلی این آسیب ها نیز جوانان و نوجوانان و خانواده های آن هایند. پس شایسته است برای متعادل و منطقی ساختن شیوه های دوستی و معاشرت، چاره ای منطقی و عملی اندیشیده شود.

گفتنی است با کاهش و ترمیم شکاف نسل ها، درک دوجانبه و احترام آمیز پدر و مادر و فرزندان، کوشش برای جذّاب ساختن محیط خانوادگی، تقویت معیارهای الگوسازی در خانواده و تحکیم مبانی کارکرد پرورشی، اقتدار خانوادگی به دست خواهد آمد. به یقین، در پرتو اقتدار خانواده، نقش نظارتی و پویای خانواده ها را بر دوستی ها و معاشرت ها می توان تحکیم بخشید. در این صورت، گسترش ارزش های معنوی، کاهش انتظارهای مادی و اقتصادی شهروندان برنامه ریزی برای اوقات فراغت جوانان و نوجوانان، گسترش فرآورده های فرهنگی، مراکز فرهنگی و فرهنگ سراها، متناسب با ارزش های اجتماعی در تضمین سلامتی روابط خانوادگی، نقش مهمی دارد.(1)

ص:102

داشته باشند.

3 _ مسایل و مشکلات رفتاری را باید با دانش افزایی و راهنمایی افراد به مراکز مشاوره کاهش داد.

4 _ برای افزایش سازگاری در فرهنگ های اجتماعی باید از درهم تنیدگی فرهنگی پرهیز کرد. حتی در مهاجرت ها نیز سکونت ها باید بر اساس هم آهنگی فرهنگی برنامه ریزی شود.

5 _ برای ایفای نقش مناسب اعضای جامعه باید فرهنگ احترام به حقوق متقابل در محیط خانواده و اجتماع، گسترش یابد.

6 _ برای پیش گیری از شکاف نسل ها، پای بندی به ارزش ها و سنت های فرهنگی آموزش داده شود.

ص:103

مذهبی، آنان را از دین و مذهب، گریزان می سازد. باید دانست هماره خراب کردن، بسیار آسان تر و کم هزینه تر از ساختن است. به همین دلیل، در دوره ی نوجوانی که دوره ی تحول روحی است، کوچک ترین اشتباه در امر پرورش، به انحراف و لغزش آنان می انجامد. همان گونه که گرایش به مذهب در این دوران وجود دارد، تمایل به انحراف نیز به همان میزان خودنمایی می کند.

با این حال، ارزش ها در دوران بلوغ دگرگون می شود و برخی نوجوانان در باورهای مذهبی، تردید می کنند و پرسش هایی برای آنان مطرح می شود. پس پدر و مادر نباید بهراسند و به مخالفت و برخورد تند دست بزنند. پدر و مادر باید با آرامش و تأمل به همه ی پرسش ها و تردیدهای فرزندان شان، به صورت مناسب، منطقی و قانع کننده پاسخ دهند. به گفته ی استاد شهید مطهری: «شک مقدمه ی یقین است و پرسش مقدمه ی وصول به حقیقت و اضطراب مقدمه ی آرامش. شک معبری است خوب و لازم، هرچند منزل و توقف گاه نامناسبی باشد».

هر فردی با توجه به نوع شخصیت خویش (اندیشمند، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی) به دسته ای از ارزش ها بیش از دیگر ارزش ها توجه می کند. در نتیجه همان ارزش ها محور و جهت رفتار او را تعیین می کنند. جوانان، شیفته ی ارزش های فرهنگی اعم از دینی، سیاسی، اجتماعی و... هستند و بیش ترین تضاد آنان با نسل پیشین یا شکاف نسل ها نیز از همین جا ریشه می گیرد. جوانان پای بند ارزش های کهنه ی بزرگ سالان نیستند و پدران و مادران نیز با دیدگاه نوجوانان خود، مخالف و از دگرگونی آنان، هراسان اند. پس برای پیش گیری از انحراف نوجوانان باید آنان را با اصول و ارزش های خانوادگی و اجتماعی اسلام آشنا سازیم و اجازه دهیم که خود، با دانش و آگاهی برای

ص:104

پرسش های شان در زمینه های مذهبی، اجتماعی، سیاسی و... پاسخی مناسب بجویند. در این صورت، آیینی را که سال ها به پندار خود با تقلید از ما یاد گرفته اند، این بار با بررسی آگاهانه، درک می کنند و آن را درونی می سازند.

جوانان در دوران نوجوانی و بلوغ، به دنیای پیرامون خود دیدگاهی فلسفی پیدا می کنند و می پندارند درباره ی جهان و معنای وجودی انسان باید پاسخ های بهتری بیابند. از این رو، به تکاپو دست می یازند. به یقین، اگر پدر و مادر در این دوره به درستی رفتار کنند، آنان پاسخ خود را در مذهب و اخلاق اسلامی خواهند یافت. افزون بر خانواده، نهاد مدرسه و روحانیت نیز در این روند، نقش دارند. همه ی این نهادها می توانند با کاستن از فشارهای بی جا و تهدیدهای بی مورد به جوانان در یافتن پاسخ مناسب برای نیازهای شان، یاری رسانند. ما باید بکوشیم از آیینه ی جوان به جهان آنان بنگریم تا به نیازهای شان پی ببریم. البته باید از نوجوان به اندازه ی توانایی و خودشناسی اش انتظار داشته باشیم و قاطعیت را نیز از یاد نبریم.

ص:105

استفاده می کنیم. اکنون روشن است که چرا روی تلویزیون انگشت گذاشته می شود. این رسانه، تجربه های زندگی گونه را به بینندگان ارایه می کند تا لذّت ببرند و این کار را مؤثرتر و بهتر از دیگر رسانه های ارتباطی انجام می دهد».(1)

آری، تلویزیون بیش از هر وسیله ی پیشرفته ی امروزی در زندگی خانواده ها نقش دارد. اگر می خواهیم شکاف نسل ها را کم کنیم، باید نسل پیش را با دگرگونی ها آشنا سازیم و نیاز جوانان را که با فرهنگ تکنولوژی امروز هم آهنگ است، باور کنیم. آن گاه با انتقال فرهنگ اصیل «اسلامی» خودمان به جوان، او را از هجوم این فرهنگ تکنولوژی در امان بداریم. در واقع، بهترین راه ایجاد ارتباط بین دو نسل، نوعی تعدیل افکار و عقاید هر دو طرف می باشد. تلویزیون به عنوان پرمخاطب ترین وسیله ی ارتباطی که تحت نظر دولت «اسلامی» است، می تواند در انتقال عمیق فرهنگ اصیل «اسلامی» جامعه به نسل نو نقش مهمی ایفا کند».(2)

سفید است

ص:106

ص:107

ص:108

ای پدر! ای مادر!

من به رفتار شما می نگرم

دیده ام ناظر اعمال شماست

بهر من، خوب و بد از کار شما مفهوم است

عمل و کار شما، الگوی رفتار من است

نه چنان می شوم آخر که شما می خواهید

وضع من بسته به رفتار شماست.

ای پدر! ای مادر!

من در آیینه ی سیمای شما

آن چه اندر دل تان می گذرد می خوانم

بهتر آن است که با من همه صادق باشید

تا نگیرد دل من رنگ ریا.

ای پدر! ای مادر!

اشتباهی اگر از من سر زد

کاه را کُه مکنید

نخ مو را می نمایید طناب

من هم انسانم و لغزش دارم

با زبان خوش خود، ذهن من آگاه کنید

تا که دیگر نکنم کار خطا را تکرار.

ای پدر! ای مادر!

ص:109

بینتان همدلی ار باشد و مهر

من چو گل در بَرتان شادابم

مگذارید که الفت زمیان برخیزد

من پریشان شوم و آشفته

نقض پیمان مکنید

که خدا بین شما، عهد مودّت بسته است.

ای پدر! ای مادر!

با کسی هیچ قیاسم مکنید

هرگلی، رنگ و بویی دارد

نقش من باد گران یکسان نیست

وضع من، وضعیت آنان نیست

در جهان، من تک و بی همتایم.

ای پدر! ای مادر!

احتیاجم همه پوشاک و غذا تنها نیست

من به امنیت خاطر چو غذا محتاجم

من محبت زشما می خواهم

دل پاک من از این عاطفه لبریز کنید

دوست تان دارم و دوستم باشید.

غلام علی عطایی

نقش محبت در خانواده(1)

ص:110

این خانه که گشته است بنیاد

از سعی دو تن بگردد آباد

این رنج برد پی معیشت

و آن سعی کند که این زید شاد

پاینده بماند آن سرایی

کز مهر کنند این دو آباد

ص:111

جهت رویش و هم پرورشم

همه پرپر کردید

و برایم همه جا

هرچه می خواسته ام

تا بدان حد که توان داشته اید

خود میسر کردید

من که پیوسته سردوش و در آغوش شما

فارغ از زحمت و درد و اندوه

با دلی شاد و خوش فارغ بال

روزها را سپری می کردم

با شماها سخنی هست مرا!

با شماها سخنی هست مرا!

کودکی رفت و گذشت

و چه دورانی و چه دوران خوشی!

من چه فرمانبردار

و شما، مظهری از رأفت و مهر

و گذشت آن دوران

وکنون، هیبتی تازه زرَه می آید

ناشناس است و غریب

و مرا سخت به خود می خواند

چه فریبنده سخن می راند!

ص:112

آن چه در سینه ی من پنهان است

این غریبه زکجا می داند؟

چیست اسمش؟ زکجا آمده است؟

کیست این زنگی مست؟

گاه او یاغی و سخت

تند و بی منطق و پرخاش گر است

گاه آرام و مطیع

سر به راه است و زگل نرم تر است

گاه لج باز و شریر و شیطان

سرکش و توفانی است

گاه نازک دل و مجذوب خیال

غرق دنیای خود و رؤیایی است

این غریبه که زراه آمده است

چیست اسمش؟ زکجا آمده است؟

هم چو شاهین به سرم، پنجه فکنده است و مرا

گاه از خویش جدا می سازد

بی خبر از همه جا می سازد

جانم آورده به لب

نوجوانی است؟ جوانی است؟ عجیب!

و تو مادر باید بشناسی او را

و شما نیز پدر!

کودک خرد شما، نوجوانی است کنون

ص:113

روی به دنیای غریبی که پر از پیچ و خم است

بی خبر از ره و غافل از همه بیش و کم است

تکیه اش، دست توانای شماست

شمع راهش، دل دانای شماست

مگذاریدش تنها، که بماند از راه

که بیافتد در چاه

با شمایم مادر!

گر خلافی سرزد

یا خطایی دیدی

زود بر من متاز

که: «چه یاغی شده است!

چه هوایی شده است!

چه عجب دنیایی است!

بینوا خل شده و سودایی است!»

و شما نیز پدر!

قهرتان درد مرا نیست دوا

اخم تان هم دل من می شکند

خشم تان نیست بجا

من در این دوره ی سرگردانی

و در این وادی آشفتگی و حیرانی

به شما محتاجم

ص:114

به شما محتاجم

هم چنان آب و غذا

و همانند خوراک و پوشاک

به تفاهم، به صفا محتاجم

تا بیابم خود را، تا بسازم خود را

من به تأیید شما محتاجم

من به تأیید شما محتاجم

پتک تحقیر، مرا می شکند

زهر تبعیض به دل، شعله زند

به دل خالی از این دغدغه ها محتاجم

به شما محتاجم

به محبت به صفا محتاجم.

پروین اشرفی

نقش همسر خوب در زندگی مشترک(1)

زن خوب فرمان بر پارسا

کند مرد درویش را پادشا

همه روز اگر غم خوری غم مدار

چو شب غمگسارت بود در کنار

چو مستور باشد زن و خوبروی

ص:115

بدیدار او، در بهشت است شوی

کسی برگرفت از جهان کام دل

که یکدل بود با وی آرام دل

اگر پارسا باشد و خوش سخن

نگه در نکویی و زشتی مکن

دلارام باشد زن نیکخواه

ولی از زن بد خدایا پناه

زنی را که جهل است و ناراستی

بلا بر سر خود، نه زن خواستی

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی

ص:116

دورویی به مذهب فرمان بران عشق، خطاست

خدا یکی و محبت یکی و یار یکی(1)

نثاری تبریزی

حُسن زن، دلجویی و آزرم اوست

زیور زن، مهر و خوی گرم اوست(2)

نظام وفا

ص:117

زن خوب به منزله ی عصای محکمی است که مرد در سنگلاخ حیات می تواند بدان تکیه کند و هنگام بدبختی و فقر از شفقت و غم خواری او، دلداری یابد.(1)ساموئل اسمایلز

ص:118

بکوشید برای رفع اختلاف های خودتان، روش دادگاهی را در نظر بگیرید؛ یعنی درباره ی موارد اختلاف تان بحث کنید. در مباحثه باید هر دو طرف بتوانند عواطف خود را بازبینی کنند. در غیر این صورت بهتر است به کلی از بحث چشم بپوشید.(1)

کاپریز

ص:119

ساموئل اسمایلز

ص:120

دوستان و مریدان با یزید بسطامی (از عرفای بزرگ) به سراغش رفتند. زن با بدگویی و ناسزا به شوهرش، آن ها را برگرداند. در بازگشت، یزید را دیدند که بار هیزم بر پشت شیری و مار در دستش به جای شلاق می آید. پرسیدند: چرا با این مقام عرفانی، زنی بداخلاق در خانه داری؟

جواب داد: خداوند در برابر سازگاری با چنان زن بدخو، چنین کرامتی به من مرحمت فرموده.(1)

ص:121

ص:122

ص:123

این مشکلات در جنبه های اقتصادی، عاطفی، روانی، اخلاقی و اجتماعی خودنمایی می کند و گاه به تلخ شدن زندگی و ناامیدی آدمی می انجامد. آن چه می تواند این مشکلات را به راحتی حل کند یا تحمل آن را آسان سازد و به زندگی، معنای دیگری ببخشد، ایمان مذهبی است. باورمندی به آفریدگار هستی و آشنایی با زندگی دشوار بزرگان و پیامبران الهی، انسان را از انرژی سرشار خواهد ساخت. بدین گونه می تواند در نقش پدر و مادر یا فرزند، زندگی آرام و سالمی برای دیگر اعضای خانواده فراهم آورد.

ص:124

جوانان، مشکلات اجتماعی خانواده ها به شمار نمی آید؟

برنامه ریزان باید با تهیه ی فهرستی از موضوع های گوناگونی که فراروی جامعه و خانواده ها است، به برنامه سازی پیوسته در این زمینه روی بیاورند. بدین ترتیب، مشکلات اجتماعی و خانوادگی به صورت منطقی، منظم و علمی، بررسی خواهد شد.

ص:125

ص:126

و مشکلات آنان را جویا شد.

3 _ سخنان ارزش مند بی شماری از پیشوایان دینی در زمینه ی جایگاه اجتماعی خانواده، مسؤولیت های دوجانبه ی اعضای خانواده و دیگر موارد مربوط به آن وجود دارد. می توان از این گفتارها به صورت ترجمه در زیرنویس و میان برنامه ها یا نمایش های کوتاه بهره گرفت.

4 _ در مسابقه های تفریحی شبکه های گوناگون سیما، پرسش هایی مطرح می گردد که هیچ گونه بهره دنیوی و اُخروی در بر ندارد. می توان با طرح پرسش هایی درباره ی خانواده، سطح علمی این مسابقه ها را افزایش داد و به آگاهی عمومی خانواده ها نیز یاری رساند.

5 _ شناسایی و معرفی الگوهای خانوادگی نیز سودمند است. برای این کار می توان از خانواده های مسؤولان کشوری و دست اندرکاران امر آموزش و پرورش آغاز کرد. پرسش درباره ی زندگی و فعالیت شخصی و اجتماعی آنان و شیوه ی رفتار با همسر و فرزندان، برای جامعه و مردم سودمند خواهد بود.

ص:127

الف _ پیامبر الهی در میان امت ب _ دانشمندان در جامعه ج _ بزرگان در قبیله د _ هیچ کدام

5 _ تزلزل بنیان های خانواده در غرب از چه زمانی آغاز شد؟

الف _ با انقلاب صنعتی ب _ با انقلاب کشاورزی ج _ پس از جنگ جهانی اوّل د _ پس از جنگ جهانی دوم

6 _ «فرزند خوب» فرزندی است که...:

الف _ هرچه بگوییم، بپذیرد ب _ ما را آزار ندهد ج _ به مقام های بالا برسد د _ هیچ کدام

7 _ منظور از دوره ی وزارت فرزندان کدام دوره است؟

الف _ پس از ازدواج فرزندان ب _ هفت سال نخست زندگی ج _ هفت سال دوم زندگی د _ هفت سال سوم زندگی

ص:128

6 _ آیا از ازدواج خود راضی هستید؟ چرا؟

7 _ ویژگی های یک خانواده ی خوب (متعادل) چیست؟

8 _ چه عواملی در استحکام رابطه ی همسران نقش دارد؟

9 _ آیا برنامه های «خانواده»ی تلویزیون در حلّ مشکلات خانواده ها اثر مطلوب دارد؟

10 _ آیا فرزند خوبی دارید؟ ملاک های خوبی فرزند شما چیست؟

11 _ الگوهای شما در زندگی مشترک خانوادگی چه کسانی هستند؟ چرا این الگوها را برگزیده اید؟

12 _ به نظر شما در برنامه های تلویزیونی خانواده باید درباره ی چه مسایلی بحث شود؟

13 _ با دوستان فرزند خود چگونه برخورد می کنید؟

14 _ انتظار شما از پدر و مادرتان چیست؟

1 _ پدیده ی جهانی شدن در آینده بر خانواده ها چه تأثیری خواهد گذاشت؟

2 _ به گفته ی کارشناسان، خانواده ایرانی در حال پیمودن (دوران گذار) است. این پدیده را توضیح دهید.

3 _ عوامل تشدید کننده شکاف نسل ها را بر شمارید؟

4 _ وظیفه ی خانواده به ویژه پدر و مادر در برابر شکاف نسل ها چیست؟

5 _ عوامل آسیب زای خانواده کدامند؟

6 _ ریشه های خانوادگی ناسازگاری زناشویی جوانان را برشمارید.

7 _ خانواده در برابر آموزش و پرورش فرزندان چه وظیفه ای دارد؟

ص:129

8 _ وظیفه ی خانواده در برابر بهره گیری از تکنولوژی جدید (رایانه، اینترنت و...) در درون خانه چیست؟

9 _ پدر و مادر، پیش گیری از نابهنجاری فرزندان را از کجا باید آغاز کنند؟

10 _ بهترین روش های تربیتی در پرورش دینی و اجتماعی فرزندان چیست؟

11 _ درباره ی نقش سازنده ی فرزندان در زندگی پدر و مادر توضیح دهید.

12 _ میزان اثرگذاری گروه هم سالان و دوستان بر ساختار شخصیت نوجوانان و جوانان را چگونه ارزیابی می کنید؟

13 _ چه باید کرد تا سالمندان در خانه، احساس پوچی نکنند؟

14 _ تعریفی فراگیر از «فرزند خوب» ارایه کنید.

ص:130

مربیان وزارت آموزش و پرورش

8 _ دکتر محمود گلزاری؛ روان شناس و استاد دانشگاه

9 _ دکتر شکوه نوابی نژاد؛ روان شناس و استاد دانشگاه الزهراء تهران

10 _ دکتر سوسن سیف؛ روان شناس و استاد دانشگاه الزهراء تهران

11 _ دکتر محمدرضا شرفی؛ روان شناس و استاد دانشگاه

12 _ دکتر علی اکبر سیف؛ روان شناس و استاد دانشگاه

13 _ دکتر علیرضا عصاره؛ روان شناس و استاد دانشگاه

14 _ دکتر شیخی؛ روان شناس و استاد دانشگاه

ص:131

هدیه ها، تخته سنگ ها را می شکند و خرد خرد می کند.(1)

با ازدواج، قلب انسان به پیوستگی تزلزل ناپذیر دست می یابد نه بدن.(2)

عشق، یکی از میوه های ازدواج است.(3)

عشق نابیناست، ولی ازدواج آن را بینایی می بخشد.(4)

نرمش و مهربانی؛ یعنی یک جاذبه ی مورد اعتماد اخلاقی.(5)

شیطان برای دست های بیکار، کاری شریرانه پیدا خواهد کرد.(6)

چیزی که بیش تر به خطا باز می شود، دهان است.(7)

کسی که از هرچه خوشش آید، آن را بر زبان می راند، باید خود را برای شنیدن چیزهایی که از آن خوشش نمی آید، آماده کند.(8)

ص:132

گاهی بهتر است انسان، آن چه را می داند، فراموش کند.(1)

هرکس در خاطره ی خود، باید گورستانی برای دفن کردن اشتباه های دوستان داشته باشد.(2)

هرگز بردباری را از دست ندهید؛ زیرا آخرین کلیدی است که در را خواهد گشود.(3)

بزرگ ترین نیرویی که بشر در اختیار دارد، روح مسالمت آمیز و صلح جویانه است.(4)

خوشبختی، پاداش انجام وظیفه است.(5)سلدون

تفاهم، اساس پیشرفت است.(6)حضرت مسیح علیه السلام

هم دردی، سرآغاز توانایی است.(7)حضرت مسیح علیه السلام

هم چنان که مادر، نمی تواند دوری فرزند را تحمل کند و خود رنج می برد تا او را خشنود سازد، زن خوب نیز با شوهر خود چنین است.(8)بوذرجمهر

ص:133

در این جهان هیچ گاه نفرت با نفرت فرو ننشیند، بلکه با دوری از نفرت، آرام می یابد. چنین است حکم ازلی.(1)بودا

هر مرد در زندگی خود، نمی تواند تکیه گاه و پشتیبانی بهتر از همسر نیک سیرت و با اخلاق به دست آورد.(2)دوتوکوپل

نشاط و شادمانی، درمانی است که طبیعت، به رایگان برای درمان ما، در اختیارمان گذارده است.(3)بوریس ساخالوف

دستور زندگانی اشخاص خانه دار، شکیبایی است.(4)هانری تبیلور

تأهل نیز مانند حکومت، به سیاست ویژه نیاز دارد.(5)هانری تبیلور

این که گفته اند پاسخ نرم، شعله ی غضب را فرو می نشاند، در زندگی زناشویی بیش از هر جای دیگری مصداق پیدا می کند.(6)هانری تبیلور

ص:134

از میان همه ی ویژگی ها و ملکات فاضله، اعتدال مزاج در زندگی زناشویی، سودمندتر و ضروری تر و بادوام تر است.(1)هانری تبیلور

مرد از همسر خود، بیش تر هوش و فطانت، شادابی و اندیشه ی آزاد را انتظار دارد تا دل ربایی و ظاهرسازی.(2)هانری تبیلور

مرد بد قلب و فاسد مانند زن جاهل و عامی در جامعه ی متمدن، بی ارزش است.(3)ساموئل اسمایلز

بهترین خانه و بهترین مدرسه و بهترین هرچیز دیگر آن است که در آن، فرمان کمتر باشد.(4)ویل دورانت

جامعه ها، هستی خود را از خانواده می گیرند.(5)

فضایل و مزایای زن در قلب و عواطف او است، نه در عقل و فکرش. مرد از مهربانی و شفقت وی بهره و لذت می برد، نه از دانش و آموخته های او.(6)

ص:135

ردیف نام کتاب نویسنده انتشارات محل چاپ سال

1 موانع و عوامل رشد در خانواده _ انتشارات سپاه پاسداران قم-

2 تشکیل خانواده در اسلام دکتر علی قائمی مرکزانتشارات دارالتبلیغ اسلامی قم_

3 ازدواج در اسلام علی مشکینی،احمدجنتی انتشارات وحدت قم_

4 تئوری رشد خانواده سوسن سیف انتشارات الزهرا تهران1368

5 خانواده در قرآن احمد بهشتی انتشارات طریق القدس قم1361

6 آیین همسرداری یا اخلاق خانواده ابراهیم امینی انتشارات اسلامی تهران1357

7 ازدواج و روش زن داری در اسلام سیدرضا پاک نژاد نشر اقتصاد اسلامی تهران1360

8 جامعه شناسی خانوادگی ویدا ناصحی دانشکده علوم اجتماعی و تعاون تهران1355

9 خانواده ی متعادل احمد صافی انجمن اولیا و مربیان تهران1372

10 روان شناسی خانواده همسران برتر غلام علی افروز انجمن اولیا و مربیان تهران_

ص:136

11 رفتار والدین با فرزندان محمدعلی سادات انجمن اولیا و مربیان تهران_

12 خانواده و مسایل سالمندان دکترعلی قائمی امیری انجمن اولیا و مربیان تهران_

13 دوران شکوفایی (بلوغ پسران) دکتر بهرامی انجمن اولیا و مربیان تهران_

14 خانواده در مکتب قرآن و اهل بیت علیه السلام سیدکاظم ارفع انجمن اولیا و مربیان تهران_

15 انتخاب همسر ابراهیمی امینی انجمن اولیا و مربیان تهران_

ص:137

ص:138

13 _ حر عاملی، محمدبن حسن؛ وسایل الشیعه؛ آل البیت.

14 _ خدیوی زند، محمدمهدی؛ مباحث روان شناسی تربیت خانواده؛ تربیت؛ چاپ اول، 1373

15 _ دشتی، محمد؛ برگردان نهج البلاغه؛ لقمان.

16 _ دور، اِمه، تلویزیون و کودکان؛ برگردان: علی رستمی، صدا و سیما؛ چاپ اول، 1374.

17 _ دورانت، ویل؛ لذات فلسفه؛ عباس زریاب خویی؛ تهران؛ اندیشه؛ چاپ دوم، 1350.

18 _ سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین؛ بوستان؛ امیرکبیر.

19 _ شرفی، محمدرضا؛ خانواده ی متعادل؛ انجمن اولیا و مربیان؛ زمستان 1374.

20 _ شیخی، محمد؛ عوامل مؤثر در تغییرات ارزشی فرهنگی و فاصله ی نسل ها؛ فصل نامه ی فرهنگ عمومی.

21 _ صادق اردستانی، احمد؛ مشاعره ی جدید؛ رؤوف؛ پاییز 1374.

22 _ صحفی، سیدمحمد؛ تعالیم آسمانی اسلام، اهل بیت علیهم السلام، فروردین 1372.

23 _ صدر، حسن؛ حقوق زن در اسلام و اروپا؛ کتاب های پرستو (امیرکبیر)، چاپ چهارم، 1340.

24 _ صدری، سیدضیاءالدین؛ آیینه ی ازدواج و روابط همسران؛ انجمن اولیا و مربیان؛ تابستان 1375.

25 _ صدرالسادات دزفولی، سیدکاظم؛ صله ی رحم و اخلاق در خانواده، خورشید، تابستان 1369.

ص:139

26 _ طاهری، حبیب اللّه؛ سیری در مسایل خانواده؛ سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1370.

27 _ طبرسی، ابی نصر فضل بن حسن؛ مکارم الاخلاق؛ نشر اسلامی.

28 _ قائمی، علی؛ نظام حیات خانواده در اسلام؛ انجمن اولیا و مربیان؛ 1369.

29 _ قمی، شیخ عباس؛ سفینة البحار؛ بیروت.

30 _ کریمی نیا، محمد علی؛ الگوی تربیت کودکان و نوجوانان؛ زمستان 1375.

31 _ کلینی، محمدبن یعقوب؛ فروع کافی؛ بیروت؛ 1405 _ 1985

32 _ ________________؛ اصول کافی، گلگشت.

33 _ کینگ، ساموئل، جامعه شناسی، برگردان: مشفق همدانی، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1349.

34 _ گونتز، بری و مک آلزجین؛ کودکان و تلویزیون، برگردان: نصرت فتی، تهران، سروش، 1380.

35 _ گیدنز، آنتونی؛ جامعه شناسی، برگردان: منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، چاپ سوم، 1376.

36 _ مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، دوره 110 جلدی، تهران.

37 _ مصطفوی، سیدجواد؛ بهشت خانواده، دارالفکر، 1375.

38 _ محلاتی، سیدهاشم؛ برگردان: غررالحکم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

39 _ مطهری، مرتضی؛ فلسفه ی اخلاق، صدرا، 1366.

40 _ ___________________؛ نظام خانواده در اسلام، صدرا، قم.

41 _ مکارم شیرازی، ناصر؛ یک صدوپنجاه درس زندگی، نسل جوان، چاپ

ص:140

دوازدهم، 1368.

42 _ موسوی لاری، سیدمجتبی؛ سیمای تمدن غرب، دفتر انتشارات اسلامی چاپ ششم، 1360.

43 _ نقوی، سیدعلی محمد، جامعه شناسی سال دوم دبیرستان، 1367.